شیخ مفید (مقاله‌دوم)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

شیخ مفید (۳۳۶ ـ ۴۱۳ هـ.ق) یکی از بزرگ‌ترین علمای شیعه بود.
علمای شیعه و اهل سنت بر عظمت علمی، عدالت، وثاقت و پارسایی او اتفاق نظر دارند.
ایشان شاگرد بزرگانی چون شیخ صدوق، جعفر بن محمد بن قولویه و ابوغالب زراری بود.
او در علوم مختلف همچون فقه، اصول، کلام، حدیث، تفسیر و رجال سرآمد زمانه خود شد.
وی مناظره‌گری توانا بود و با فرقه‌هایی چون معتزله، حشویه و جبریه مناظراتی سرنوشت‌ساز داشت.
لقب «مفید» را پس از پیروزی در مناظره‌ای با استاد معتزلی‌اش، علی بن عیسی رمانی، دریافت کرد.
در میان شاگردان برجسته‌اش می‌توان از شیخ طوسی، سید مرتضی، سید رضی و نجاشی نام برد.
وی نزد خلفای عباسی و آل بویه دارای احترام فراوانی بود.
از ناحیه مقدسه (امام زمان (علیه‌السلام)) سه توقیع در تجلیل از او صادر شد.
او دو بار در جریان ناآرامی‌های سیاسی از بغداد تبعید شد.
ایشان بیش از دویست اثر علمی برجای گذاشته که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
الارشاد، اوائل المقالات، المقنعه، الجمل، الافصاح فی الامامة، الانتصار، اوائل المقالات و العمد فی الامامة.
وی در شب ۲۷ رمضان ۴۱۳ (هجری قمری) وفات یافت.
پیکرش ابتدا در خانه‌اش دفن و سپس به جوار مرقد امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) منتقل شد.

---

ابوعبداللّه محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی معروف به شیخ مفید و ابن معلم یکی از بزرگان شیعه و از محدثان و نوابغ عصر خویش بود.
شیعه و سنی بر علم، فضل، عدالت، وثاقت و جلالت شأنش اتفاق نظر دارند.
ایشان در سال ۳۳۶ (هجری قمری) یا ۳۳۸ (هجری قمری) در شهر عُکبری، در ده فرسخی بغداد متولد شد.
در کودکی به همراه پدرش به بغداد رفت و ساکن شد.
او فردی زاهد و کثیرالصدقه بود. لباس زبر و خشن می‌پوشید. نماز و روزه بسیار به جا می‌آورد.
وی جز اندکی از شب را نمی‌خوابید، سپس برمی‌خواست و به نماز می‌ایستاد یا مطالعه می‌کرد یا مشغول تلاوت قرآن می‌شد.
وی در سایه علوم سرشار، نبوغ کم نظیر و پشت کار خارج از وصفش که همگی زبانزد عام و خاص بوده است.

---

ابوعبداللّه ابتدا در حوزه درس ابوعبداللّه معروف به جَعْل به کسب علم پرداخت.
او با استاد دیگرش ابویاسر غلام ابی جحش در مجلس درس علی بن عیسی رمّانی معتزلی شرکت کرد.
وی در راه کسب علم و دانش از استادان زیادی از جمله شیخ صدوق، جعفر بن محمد بن قولویه و ابوغالب زراری بهره برد.

---

عکبری شاگرانی زیادی داشته که از جمله، احمد بن علی نجاشی، شیخ طوسی، سید شریف رضی، سید مرتضی علم‌الهدی و بسیاری از علمای بزرگ شیعه از شاگردان او بودند.

---

ابن نعمان در علوم گوناگون چون ادبیات عرب، فقه، کلام، رجال، اصول، جدل، شعر، قرآن و تفسیر تبحر یافت.
همیشه ملازم تعلیم و تدریس بود. کتاب‌های مخالفان را مطالعه کرده، حفظ می‌نمود و با آنان به بحث می‌پرداخت.
او در مناظره با گروه‌هایی چون حشویه، جبّریه، معتزله و ... به راحتی به آنان چیره می‌شد.
لقب مفید را از آن‌رو گرفت که در مناظره در باب غدیر خم بر استاد خویش علی بن عیسی رمانی غلبه یافت و از جانب استاد به مفید ملقب شد.

---

ابن معلم در دولت آل بویه با طرفداران هر مسلک و عقیده‌ای، با جلالت و عظمت مناظره می‌کرد.
او در پیش خلفای عباسی مرتبه و جایگاه ویژه‌ای داشت.
ایشان پس از عضدالدوله دیلمی یک بار در شورش بغداد که به دلیل خلع الطائع عباسی به دست بهاءالدوله دیلمی در گرفته بود، از بغداد تبعید شد.
بار دیگر در ورود ابن سهلان سلطان‌الدوله به بغداد به همراه بسیاری دیگر از علما از بغداد تبعید شد.

---

درباره ابن معلم، ابن حجر عسقلانی گوید: شیخ مفید دانشمند بزرگ شیعه فردی پارسا، فروتن و پاسدار علم بود.
گروهی از دانشمندان از محضرش برخاستند و در بزرگداشت مکتب تشیع جایگاهی عالی یافت تا جایی که گفته‌اند او بر هر دانشمند بلندقدری منت دارد.
ابن حجر می‌افزاید که عضدالدوله برای ملاقات شیخ مفید به خانه‌اش می‌رفت و هرگاه بیمار می‌شد به عیادتش می‌شتافت.

---

درباره ابن نعمان، طبرسی گفته، از ناحیه مقدسه سه توقیع درباره جلالت شأن و بزرگی شیخ مفید صادر گشته و حضرت او را مشمول عنایات خاص و الطاف مخصوص خود قرار داده است.

---

بغدادی در موضوعات گوناگون قلم زده که مجموع تألیفات او را بیش از دویست کتاب ذکر کرده‌اند. که ایشان در همه فنون و علوم اسلامی تألیف و تصنیف دارد.
آثارش مورد ستایش شیعه و سنی قرار گرفته است.
آثار وی به شرح زیر است:
• الایضاح فی الامامه؛ • الافصاح فی الامامه؛ • الارشاد؛
• العیون و المحاسن؛ • الفصول من العیون و المحاسن؛ • الرد علی الجاحظ العثمانیه؛ • نقض المروانیه؛ • نقض فضیلة المعتزله؛ • المسائل الصاغانیه؛ • مسائل النظم؛ • المساله الکافیه فی ابطال توبه الخاطئة؛ • النقض علی ابن عباد فی الامامه؛ • النقض علی علی عیسی الرمانی؛
• النقض علی ابی عبداللّه البصری؛ • المتعه؛ • الموجز فی المتعه؛ • مختصر المتعه؛ • مناسک الحج؛ • مناسک الحج المختصر؛ • المسائل العشرة فی الغیبه؛ • مختصر فی الغیبه؛ • مساله فی المسح علی الرجلین؛
• مساله فی النکاح الکتابیات؛ • جمل الفرائض؛ • مسالة فی الاراده؛ • مسالة فی الاصلح؛ • اصول الفقه؛ • الموضح فی الوعید؛ • کشف الالباس؛ • کشف السرائر؛ • الجمل؛
• لمح البرهان؛ • مصابیح النور؛ • الاشراف؛ • الفرائض الشرعیه؛ • النکت فی مقدمات الاصول؛ • ایمان أبی‌طالب؛ • مسائل اهل الخلاف؛
• احکام النساء؛ • عدد الصوم و الصلاهّ؛ • الرسالة الی اهل التقلید؛ • الرساله المقنعة الارکان فی دعائم الدین؛ • التمهید؛ • الانتصار؛
• الکلام فی الانسان؛ • الکلام فی وجوه اعجاز القرآن؛ • الکلام فی المعدوم؛ • الرسالة العلویه؛ • اوائل المقالات؛ • بیان وجوه الاحکام؛ • المزار الصغیر؛ • الاعلام؛ • جواب المسائل فی اختلاف الاخبار؛ • العویص فی الاحکام؛ • رسالة الجنیدی الی أهل مصر؛ • النصرة فی فضل اللّه لقرآن؛ • جوابات اهل الدینور؛ • جوابات ابی‌جعفر القمی؛ • جوابات علی بن نصر العبدجانی؛ • جوابات الامیر ابی عبداللّه؛ • جوابات الفارقین فی الغیبه؛ • نقض الخمس عشرة مسالة علی البلخی؛ • نقض الامامة علی جعفر بن حرب؛ • جوابات ابن نباته؛ • جوابات الفیلسوف فی الاتحاد؛ • جوابات ابی‌الحسن سبط المعافا بن زکریا فی اعجاز القرآن؛ • جوابات ابی اللیت الاوانی؛ • الکلام علی الجبائی فی المعدوم؛ • جوابات نصر بن بشیر فی الصیام؛ • النقض علی الواسطی؛ • الاقناع فی وجوب الدعوه؛ • المزورین عن معانی الاخبار؛
• جوابات ابی الحسن النیشابوری؛ • البیان فی تألیف القرآن؛ • جوابات الترقفی فی فروع الفقه؛ • الرد علی ابن کلاب فی الصفات؛ • النقض علی الطلحی فی الغیبه؛ • امامة امیرالمؤمنین علیه السلام من القرآن؛ • تأویل قوله تعالی: فاسئلوا اهل الذکر؛ • المسالة الموضحة عن اسباب نکاح امیرالمؤمنین علیه‌السلام؛ • الرسالة المقنعة فی وفاق البغدادیین من المعتزلة لماروی عن الائمه علیهم‌السلام؛ • جوابات مقاتل بن عبداللّه لرحمان عما استخرجه من کتب الجاحظ؛ • جوابات بنی عرقل؛ • المسالة علی الزیدیه؛ • المجالس المحفوظة فی فنون الکلام؛ • الامالی المتفرقات؛ • نقض الکتاب الاصم فی الامامه؛ • جوابات مسائل اللطیف من الکلام؛
• الرد علی الخالدی فی الامامه؛ • الاستبصار فیما جمعه الشافعی؛ • الکلام فی الخبر المختلق بغیر اثر؛ • الرد علی العتیقی فی الشوری؛ • اقسام مولی فی اللسان؛ • جوابات ابی الحسن الحصینی؛ • مسائل الزیدیه؛ • المسالة فی اقصی الصحابه؛ • مسالة فی تحریم ذباتح اهل الکتاب؛ • مسالة فی البلوغ؛ • مسالة فی العتره؛ • الزاهر فی المعجزات؛ • جوابات ابی جعفر محمد بن الحسین اللیثی؛ • النقض علی غلام البحرانی فی الامامه؛ • النقض علی النصیبی فی الامامه؛ • مساله فی النص الجلی؛ • الکلام فی حدث القرآن؛ • جوابات الشرقیین فی فروع الدین؛ • مقابس الانوار فی الرد علی اهل الاخبار؛ • الرد علی الکرابیسی فی الامامه؛ • الکامل فی الدین؛ • الافتخار؛ • الرد علی العینی فی الحکایه و المحکی؛ • الرد علی الجبابی فی التفسیر؛ • الجوابات فی خروج المهدی علیه‌السلام؛ • الرد علی اصحاب الحلاج؛ • التاریخ الشرعیه؛ • تفضیل الائمة علیهم‌السلام علی الملائکه؛ • المسالة الجنبلیه؛ • قضیة العقل علی الافعال؛ • مسالة محمد بن الخضر الفارسی؛ • جوابات اهل طبرستان؛ • الرد علی الشعبی؛ • جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیه؛ • مسالة فی تخصیص الایام؛ مسالة فی معنی قول النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله: أصحابی کالنجوم؛ • مسالة فی ماروته العامه؛ • مسالة فی القیاس المختصر؛ • المسالة الموضحة فی تزویج عثمان؛ • الرد علی ابن عون فی المخلوق، مسالة فی معنی قوله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله: انی مخلّف فیکم الثقلین؛ • مسالة فی خبر ماریه؛ • کتاب فی قوله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله: انت منی بمنزله هارون من موسی؛ • جوابات ابن الحمامی؛ • الغیبه؛ • تفضیل امیرالمؤمنین علیه السلام علی سائر اصحابه؛ • مسألة فی قوله المطلقات؛ • جواب المافروخی فی المسائل؛
• جواب ابن واقد السنی؛ • الرد علی ابن رشید فی الامامه؛ • الرد علی ابن اخشید فی الامامه؛ • مسالة فی الاجماع، مسالة فی میراث النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله؛ • الاجوبة عن المسائل الخوارزمیه؛ • الرسالة الی الامیر ابی عبداللّه و ابی طاهر بن ناصر الدوله فی مجلس جری فی الامامه؛ • مسالة فی معرفه النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بالکتابه؛ • مسالة فی وجوب الجنة لمن ینتسب ولادته الی النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله؛ • الکلام فی دلائل القرآن؛ • جواب الکرمانی فی فضل اللّه لنبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله علی سائر الانبیاء، • العمد فی الامامه؛ • مسالة فی انشقاق القمر و تکلیم الذراع؛ • مسالة فی المعراج؛ • مسالة فی رجوع الشمس؛ • المسالة فی المقنعة فی امامة امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)؛ • الرسالة الکافیه فی الفقه؛ • المسائل الحرانیه؛ • الرساله العزّیه؛ • النصرة لسید العترة؛ • مسأله فی المواریث؛ • البیان عن غلط قطرب فی القرآن؛
• مسأله فی الوکاله؛ • کتاب فی القیاس؛ • شرح کتاب الاعلام؛ • النقض علی ابن الجنید فی اجتهاد الرأی؛ • جواب ابی الفرج بن اسحاق عما یفسد الصلاة؛ • نهج البیان عن سبل الایمان؛ • المسائل الواردة عن ابی عبداللّه محمد بن عبداللّه لرحمان الفارسی المقیم بالمشهد بالنوبندجان؛ • مناسک الحج؛ • عمدة مختصرة علی المعتزلة فی الوعید؛ • جواب اهل جرجان فی تحریم الفقاع؛ • الرد علی ابی عبداللّه البصری فی تفضیل الملائکه؛ • الکلام فی ان المکان لا یخلو من متمکن؛ • جواب اهل الرقّه فی الاهلّه و العدد؛ • جواب ابی محمد الحسن بن الحسین النوبندجانی المقیم بمشهد عثمان؛ • جواب ابی الفتح محمد بن علی بن عثمان؛ • النقض علی الجاحظ؛ • فضیلة المعتزله؛
• النقض علی ابن قتیبة فی الحکایة و المحکی؛ • الانتصاف؛ • سهو النبی و نومه عن الصلاه؛ • اجوبة المسائل السرویه؛ • اجوبه مسائل الاحدی و الخمسین و شرح عقاید صدوق.

---

شیخ مفید سرانجام در ۲۷ ماه رمضان سال ۴۱۳ (هجری قمری) وفات یافت.
سید مرتضی در میدان اشنان بر وی نماز گزارد. میدان اشنان با همه وسعت و بزرگی که داشت از بسیاری جمعیت تنگ آمد.
وی را ابتدا در خانه‌اش دفن کردند و پس از دو سال به مقابر قریش کنار مرقد امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) منتقل ساختند.
سیطره علمی و کلامی وی به حدی بود که در مرگ او دانشمندان مذاهب دیگر خشنودی خود را پنهان نکرده و به شادی پرداختند.

---