• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

علی بزدوی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بَزدَوی، علی بن محمّدبن حسین بن عبدالکریم بن موسی نسفی، مشهور به ابوالعسر، از فقهای بزرگ حنفی ماوراءالنهر در قرن پنجم بود.

فهرست مندرجات

۱ - مشخصات بزدوی
۲ - نام پدر
۳ - تاریخ ولادت
۴ - اساتید بزدوی
۵ - شاگردان بزدوی
۶ - محل تحصیل و اشتغال
۷ - تاریخ و محل درگذشت
۸ - آثار بزدوی
۹ - شهرت بزدوی
۱۰ - شیوه خاص بزدوی در زمینه اصول فقه
۱۱ - نقش کتاب بزدوی در ترویج علم جدل
۱۲ - طریقة البزدوی
۱۳ - علم الخلاف
۱۴ - مناظرات بزدوی با دانشمندان شافعیِ عصر خود
۱۵ - ستودن بزدوی باتعبیر صاحب الطریقه
۱۶ - عقاید کلامی بزدوی
۱۷ - مشهورترین شرح بر اصول بزدوی
۱۸ - تلفیق اصول بزدوی با طریقه شافعیان
۱۹ - فهرست منابع
۲۰ - پانویس
۲۱ - منبع


یاقوت حموی
[۱] یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۰۴، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳.
بزدوی را بزده، سمعانی
[۲] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
و سمرقندی،
[۳] ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
به صورت پزدوی ضبط کرده اند. لقب مشهور و خاصِّ وی «فخرالاسلام» است («و هوالمراد عندالاطلاق»)
[۴] تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۱۲۹، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
که در برخی کتب تراجم
[۵] احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۸۴، موصل ۱۹۵۴.
«فجرالاسلام» آمده که ظاهراً ناشی از تصحیف است. همچنین ابن خلدون
[۶] ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
لقب او را سیف الاسلام ذکر کرده است. سبب شهرت وی به ابوالعسر، سختی و مشکل بودن نوشته‌ها و کتاب‌هایش بر خلاف آثار برادرش محمّد، مشهور به ابوالیُسر، بوده است.
[۷] احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۶۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۸] محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، مقدمه معتصم بالله بغدادی، ص۷ ـ ۸، مصر ۱۳۵۰.
به نوشته عبدالقادر قرشی این دو برادر به الصّدرین البزدویَّین معروف‌اند.


محمود بن سلیمان کُفوی،
[۹] عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۴ ـ ۱۲۵، کراچی ۱۳۹۳.
عبدالکریم را جَدّ بزدویها، و نه جدّ پدر آنها، می داند.
[۱۰] محمدبن محمد بزدوی، اصول الدین، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
[۱۱] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱ـ۲۰۲، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
[۱۲] عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۱۳] عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۵، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
[۱۴] محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۶۰۲، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
لکنوی نیز که ظاهراً به سبب اشتباه در ذیل نام‌های «علی بن محمّد و محمدبن محمد»
[۱۵] عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۴، کراچی ۱۳۹۳.
[۱۶] عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۸۸، کراچی ۱۳۹۳.
نامی از حسین نبرده، پس از بیان نظر کفوی آن را مردود دانسته و در ذیل نام ابوالیسر بدین امر تصریح دارد.
[۱۷] عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۸۸، کراچی ۱۳۹۳.
همچنین سمرقندی
[۱۸] عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۸۸، کراچی ۱۳۹۳.
اشتباهاً نام پدر بزدوی را حسین گفته است.


تاریخ دقیق ولادت بزدوی معلوم نیست، و آن را حدود ۴۰۰ دانسته‌اند.
[۱۹] محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۶۰۳، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۰] عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۴، کراچی ۱۳۹۳.
[۲۱] احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۸۴، موصل ۱۹۵۴.
[۲۲] عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۱۹۲، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶).



در منابع صریحاً از استاد یا استادان وی نامی برده نشده ولی گفته‌اند که پدرش، ابوالحسن محمدبن حسین، متکلم و فقیهی حنفی بوده که فقه و کلام را از جدّ خود عبدالکریم و او از ابومنصور ماتُریدی (متوفی ۳۳۳) فرا گرفته بوده است.
[۲۳] علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۷۷، کراچی.
بنابراین، با توجه به مسلک کلامی و اصولیِ بزدوی و از آنرو که وی از پدرش نقل حدیث می‌کرده
[۲۴] عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
(نیز درباره سلسله راویان حدیث از او تا پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و‌سلّم در همان کتاب آمده است.)،
[۲۵] عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
شاید بتوان پدرش را استاد اصلیِ او دانست. همچنین بعید نیست که او از قاضی عبداللّه (عبیداللّه) بن عمر دَبُوسی (متوفی ۴۳۰یا۴۳۲) نیز، که ع لاءالدین عبدالعزیز بن احمد بخاری در شرح کشف الاسرار
[۲۶] عبدالعزیز بن احمدبخاری، کشف الاسرار، ج۴، ص۴۰۶، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۲۷] علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۲۵، کراچی.
وی را از مصادیق تعبیر «بعض مشایخنا» شمرده، بهره علمی برده باشد، همچنانکه شرحی بر کتاب او در علم اصول نگاشته است.


شاگرد معروف او، که سمعانی
[۲۸] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
وی را تنها واسطه روایت حدیث میان خود و بزدوی دانسته («لم یحدّثنا عنه سواه»)، ابوالمعالی محمّد بن نصر بن منصور مدینی، خطیب مشهور سمرقند، بوده است.
[۲۹] ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۱۴۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۳۰] یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۰۴، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳.
[۳۱] عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
نجم الدین ابوحفص عمر بن احمد بن اسماعیل نسفی (متوفی ۵۳۷)، از شاگردان ابوالیسر
[۳۲] عبدالعزیزبن احمدبخاری، کشف الاسرار، ج۱، ص۲۰، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
و محمد بن محمد بن حسن زالی بلخی
[۳۳] عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
از دیگر راویانِ حدیث از بزدوی بوده‌اند.


به گفته علاءالدین بخاری
[۳۴] عبدالعزیزبن احمدبخاری، کشف الاسرار، ج۱، ص۵۶، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
بزدوی مدتی در بخارا به تحصیل اشتغال داشت، اما وی بیشترین سالهای عمر خود را در سمرقند سپری کرد و در آن‌جا قاضی، مدرّس
[۳۵] محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۶۰۳، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۳۶] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۳۲۸، بیروت ۱۹۸۶.
[۳۷] عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
[۳۸] ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
و پیشوای مذهبی حنفیان («شیخ الحنفیّه»، «استاذالائمة»، «امام الاصحاب بماوراءالنّهر» و...)
[۳۹] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
[۴۰] خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲۱، ص۴۳۰، ج ۲۱، چاپ محمد حجیری، اشتوتگارت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۴۱] عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۴۲] عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۵، کراچی ۱۳۹۳.
بود.


بزدوی در کِسّ، شهری نزدیک سمرقند (در برخی منابع اشتباهاً کَشّ آمده است)
[۴۳] محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء،ج۱۸، ص۶۰۳، پانویس ۲، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
وفات یافت. جنازه او در محله جاکردیزه سمرقند به خاک سپرده شد.
[۴۴] عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۴۵] عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
[۴۶] احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۸۴، موصل ۱۹۵۴.
به نوشته ابوطاهر سمرقندی
[۴۷] ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
مقبره او، که در قرن سیزدهم از مزارهای معروف سمرقند بوده، در درون ارگ سمرقند و در صحن مسجد وزیر قرار دارد. بیشتر کتب تراجم معتبر، تاریخ وفات وی را روز پنج‌شنبه پنجم رجب ۴۸۲ ثبت کرده‌اند،
[۴۸] عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۴۹] محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۶۰۳، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۵۰] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۴۶، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۵۱] عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
[۵۲] تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۵۷۴، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
[۵۳] احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۶۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۵۴] صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۳، ص۱۱۷، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
اما در برخی منابع سالهای دیگری آمده است (از جمله ۴۸۱)
[۵۵] تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۵۷۴، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
[۵۶] ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
(۴۸۴)
[۵۷] تعلیقة ۱، به نقل از کتابِ الحطّه بذکرالصّحاح السّتّه، ج۱، ص۱۲۴، عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، کراچی ۱۳۹۳.
(و نیز حدود ۴۸۰).
[۵۸] خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲۱، ص۴۳۰، ج ۲۱، چاپ محمد حجیری، اشتوتگارت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.



شرح حال نویسان بزدوی آثار متعدّدی برای وی برشمرده‌اند، از جمله کشف الاستار در تفسیر؛ شرح الجامع الصحیح محمدبن اسماعیل بخاری در حدیث؛ غناءالفقهاء و المبسوط، هر دو در فقه، شرح کتب فقهیِ الجامع الکبیر، الجامع الصغیر و زیادة الزّیادات، هر سه از محمدبن حسن شیبانی؛ سیرة المذهب ؟ فی صفة الادب (الادلّة ؟)؛ الامالی؛ کتب کلامیِ شرح الفقه الاکبر منسوب به ابوحنیفه و کتاب المیسّر و کتابهای شرح تقویم الادلّة از ابوزید دبوسی و کنزالوصول الی معرفة الاصول (مشهور به اصول بزدوی) در علم اصول.
[۵۹] تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۵۷۴، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
[۶۰] احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۶۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۶۱] عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۶۲] عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۴، کراچی ۱۳۹۳.
[۶۳] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۴۶، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۶۴] مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۱۱۲، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۵] مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۴۶۷، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۶] مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۵۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۷] مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۶۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۸] مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۶۸، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۹] مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۰۱۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۰] مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۴۸۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۱] اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۳۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۲] اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۳۸۸، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۳] عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۱۹۲، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶).
[۷۴] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۳۲۸ـ۳۲۹، بیروت ۱۹۸۶.
[۷۵] محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، مقدمه معتصم بالله بغدادی، ص۸ ـ ۹، مصر ۱۳۵۰.



شهرت بزدوی بیش‌تر به دلیل کتاب اصول بزدوی است که متنی نسبتاً موجز و انشایی دشوار دارد؛ با این همه، دارای ویژگی‌هایی است که باعث توجه و اهتمام علمای حنفی بدان و تدوین شروح و حواشی متعدّدی بر آن شده است،
[۷۶] مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۱۱۲ـ۱۱۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۷] عبدالعزیزبن احمدبخاری، کشف الاسرار، ج۱، مقدمه معتصم بالله بغدادی، ص۹ـ۱۰، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
از جمله در مقایسه با کتب اصولیِ پیشین و حتی معاصر خود (مثلاً اصول سرخسی) از انسجام، ترتیب و فصل بندی کاملتری برخوردار است
[۷۸] ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
[۷۹] عبدالعزیزبن احمدبخاری، کشف الاسرار، ج۱، ص۱۶، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
از سوی دیگر محتوا و مضمون آن از دو لحاظ نزد فقهای عامّه بویژه حنفیان حائز اهمیت است.


از این نظر، اصول بزدوی را تبیین کننده و حتی او را از مبتکرانِ روشی در زمینه اصول فقه اهل سنت می‌توان دانست که به نام روش فقیهان («طریقة الفقهاء» یا «طریقة الحنفیه» از آنرو که حنفیان بیش‌تر پیرو این روش بودند)
[۸۰] ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
[۸۱] محمدبن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ج۱، صج، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۲] محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۹ ـ ۱۰، مصر ۱۳۵۰.
معروف شده است و شیوه استنباط در آن بر اساس گردآوریِ فروع فقهیِ مشابه و استخراج و استنباط قواعد اصولی از آنهاست. در این روشِ استنباط، بر خلافِ روش متکلمان (طریقه المتکلّمین)، که بیش‌تر شافعیان، اشاعره و معتزله از آن تبعیت می‌کنند و بر استدلال‌های عقلی و عقاید کلامی استوار است نه بر احکام جزئی، بر پیوند اصول با فقه تأکید، و به شواهد و امثله فقهی بسیار استناد می‌شود.
[۸۳] ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
[۸۴] محمدبن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ج۱، صج، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۵] محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۹ ـ ۱۰، مصر ۱۳۵۰.
بزدوی شاخص‌‌ترین مدافع این روش و از زمره «علمای تخریج»
[۸۶] محمد خُضَری، تاریخ التشریع الاسلامی، ج۱، ص۲۴۵، بیروت ۱۹۸۳.
به شمار می‌رود که از قرن چهارم پدیدار شدند و بتدریج در فقه عامّه، بویژه فقه حنفی، به تدوین و استخراج «اصول فقه» از منابع نخستین پرداختند.


کتاب بزدوی نشان دهنده نقش مهم تبلیغی و رواج جدال‌ها و مناظرات فقهی و اصولی در آن دوران است که بیش‌تر میان حنفیان و شافعیان رایج بود و به تعصّبات شدیدی انجامید. با تأمّل در این کتاب، بویژه در موارد مخالفت بزدوی با نظریات اصولی و کلامیِ شافعی و معتزله، می توان به شیوه معارضه جویانه و مجادله آمیز پی برد؛ مانند ردّ عقیده آنان به «دلالت نهی بر بطلان یا فساد»
[۸۷] علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۵۰ ـ ۵۳، کراچی.
«وجود مفهوم لقب، مفهوم وصف و... در نصوص»
[۸۸] علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۱۲۷ به بعد، کراچی.
«وجود استطاعت قبل از فعل»
[۸۹] علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۴۱، کراچی.
«مصیب بودن مجتهد در اجتهاد خود» (یا تصویب معتزلی)
[۹۰] علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۲۷۸ـ۲۷۹، کراچی.
«حسن و قبح عقلی‌ به‌طور مطلق»
[۹۱] علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۳ به بعد، کراچی.
[۹۲] علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۲۲ـ۳۲۳، کراچی.
و...


به نوشته ابن خلدون
[۹۳] ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۷، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
بزدوی در زمینه «علم جدال و مناظره» روشی خاص داشته که به نام او معروف شده است (طریقة البزدوی). در این روش، مناظره صرفاً بر اساس ادلّه شرعی از قبیل نص و اجماع صورت می‌گرفته است.


موضوع و محتوای این مناظرات، که در عصر بزدوی بر بیان ریشه‌های اختلاف پیشوایان مذاهب عامه درباره ادله اصولی و مبانی استنباطی متمرکز شده بود، به «علم الخلاف» موسوم شد
[۹۴] ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶ـ۴۵۷، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
(درباره آرای مختلف در زمینه تفاوت «علم جدل» با «علم خلاف» رجوع کنید به
[۹۵] صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۲، ص۲۰۸ ـ ۲۱۰، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
[۹۶] صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۲، ص۲۷۶ ـ ۲۷۸، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
[۹۷] احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۸۱ـ۲۸۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۹۸] احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۵۵۵ ـ ۵۵۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۹۹] ج ۱، ستون ۵۷۹ ـ ۵۸۰، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۰۰] ج ۱، ستون ۷۲۱، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
)، که ابوزید دبوسی را واضع و تدوین کننده آن دانسته‌اند.
[۱۰۱] احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۸۱ـ۲۸۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۰۲] صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۱، ص۲۷۷، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
[۱۰۳] مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۰۴] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۰۹، بیروت ۱۹۸۶.
[۱۰۵] عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۳۹، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.



در بعضی کتب، گفتگوها و مناظرات بزدوی با دانشمندان شافعیِ عصر خود آمده است، مانند مناظره و مباحثه با عالمی شافعی، گفتگو و مباحثه با غزالی
[۱۰۶] ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۱، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
و مناظره با امام الحرمین جوینی در بخارا.
[۱۰۷] عبدالعزیزبن احمدبخاری، کشف الاسرار، ج۱، ص۵۶، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.



شرح حال نویسان، بزدوی را با تعبیر «صاحبُ الطّریقة علی مذهب ابی حنیفة» ستوده‌اند.
[۱۰۸] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
[۱۰۹] ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۱۴۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۱۱۰] عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۱۱۱] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۴۶، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
مراد از واژه «طریقه» به نظر برخی
[۱۱۲] محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، ص۶، مصر ۱۳۵۰.
[۱۱۳] محمدامین بخاری مکی، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۸-۹، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، مصر ۱۳۵۰.
[۱۱۴] محمدامین بخاری مکی، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۵، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، مصر ۱۳۵۰.
روش استنباط اصولیِ بزدوی یعنی همان «طریقة الفقهاء» و به عقیده برخی دیگر
[۱۱۵] ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۷، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
[۱۱۶] علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۷۹، کراچی.
شیوه جدالیِ وی در مناظرات است.


بزدوی در عقاید کلامی، همچون سایر حنفیان، پیرو مسلک کلامیِ ابومنصور ماتریدی، از پیشروانِ روش اصولیِ «طریقة الفقهاء»، است.
[۱۱۷] محمدبن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ج۱، صد، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
هر چند نقش بزدوی در ترویج مستقیم کلام ماتریدی به اندازه برادرش ابوالیسر نبوده است، وی در قالب قواعد اصولی از این کلام استفاده کرده است. او در مقدمه اصول خود، اصول مهم اعتقادی ماتریدیان
[۱۱۸] محمدبن محمد ماتریدی، کتاب التوحید، ج۱، ص۲۶ـ۵۱، چاپ فتح الله خلیف، بیروت ۱۹۸۶.
از جمله ازلی بودن صفات خدا، اثبات تقدیر خیر و شرّ از جانب خداوند، وجود استطاعت همراه با فعل عبد، مخلوق بودن افعال عباد به خلق خدا، عدم حصول کفر با ارتکاب کبائر و اثبات رؤیت خداوند در آخرت را به ابوحنیفه نسبت داده و صریحاً خود و علمای حنفی را از مذهب اعتزال مبرّا دانسته
[۱۱۹] علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳ـ۴، کراچی.
و بارها با عقاید معتزله و گاه با اشاعره
[۱۲۰] علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۲۲ـ۳۲۳، کراچی.
به مخالفت برخاسته است.


مشهورترین و مفصّلترین شرح بر اصول بزدوی کشف الاسرار علاءالدین بخاری است که بارها به چاپ رسیده است. همچنین کتابهای التّقریرِ شیخ اکمل الدین بابرتی، تنقیح الاصولِ محبوبی و تخریج الاحادیث قاسم ابن قطلوبغا حنفی از شرح‌های مشهور آن به شمار می‌روند.
[۱۲۱] ج ۱، ستون ۱۱۲ـ۱۱۳، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۲۲] احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۶۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۲۳] محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، مقدمه معتصم بالله بغدادی، ص۹ـ۱۰، مصر ۱۳۵۰.



برخی از فقهای حنفی با تألیف کتاب‌هایی، به تلفیقِ روش اصولی حنفیان و‌ به‌طور مشخص اصول بزدوی با طریقه شافعیان از جمله کتاب اصولِ آمِدی مبادرت کرده‌اند، مانند البدیع (یا بدیع النّظام) احمد بن علی حنفی معروف به ابن ساعاتی، فصول البدائع فی اصول الشّرائعِ شمس الدین محمد فناری، الموافقات شاطبی، جمع الجوامعِ تاج الدین سُبکی، مسلم الثبوت محب لدین بن عبدالشکور، التحریر کمال الدّین ابن هم ام و شروح آن چون تیسیرالتحریر محمدامین حسینی بخاری مکّی و التقریر و التحبیر ِ محمد ابن امیر الحاج حلبی.
[۱۲۴] محمدبن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ج۱، صد ـ ه، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۲۵] محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۱۰، مصر ۱۳۵۰.
[۱۲۶] ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.



(۱) ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲) ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
(۳) ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۴) عبدالعزیزبن احمدبخاری، کشف الاسرار، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۵) محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، مصر ۱۳۵۰.
(۶) علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، کراچی.
(۷) محمدبن محمد بزدوی، اصول الدین، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
(۸) محمدبن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۹) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۰) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۱) تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
(۱۲) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۳) محمد خُضَری، تاریخ التشریع الاسلامی، بیروت ۱۹۸۳.
(۱۴) محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۵) ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
(۱۶) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
(۱۷) صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
(۱۸) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۲۱، چاپ محمد حجیری، اشتوتگارت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۱۹) احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، طبقات الفقهاء، موصل ۱۹۵۴.
(۲۰) احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۲۱) عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
(۲۲) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶).
(۲۳) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، کراچی ۱۳۹۳.
(۲۴) محمدبن محمد ماتریدی، کتاب التوحید، چاپ فتح الله خلیف، بیروت ۱۹۸۶.
(۲۵) عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
(۲۶) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳.
(۲۶) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶.

 
۱. ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۰۴، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳.
۲. ↑ عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۳. ↑ ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
۴. ↑ تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۱۲۹، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
۵. ↑ احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۸۴، موصل ۱۹۵۴.
۶. ↑ ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
۷. ↑ احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۶۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۸. ↑ محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، مقدمه معتصم بالله بغدادی، ص۷ ـ ۸، مصر ۱۳۵۰.
۹. ↑ عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۴ ـ ۱۲۵، کراچی ۱۳۹۳.
۱۰. ↑ محمدبن محمد بزدوی، اصول الدین، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۱۱. ↑ عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱ـ۲۰۲، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۱۲. ↑ عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
۱۳. ↑ عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۵، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۱۴. ↑ محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۶۰۲، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۵. ↑ عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۴، کراچی ۱۳۹۳.
۱۶. ↑ عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۸۸، کراچی ۱۳۹۳.
۱۷. ↑ عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۸۸، کراچی ۱۳۹۳.
۱۸. ↑ عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۸۸، کراچی ۱۳۹۳.
۱۹. ↑ محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۶۰۳، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۲۰. ↑ عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۴، کراچی ۱۳۹۳.
۲۱. ↑ احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۸۴، موصل ۱۹۵۴.
۲۲. ↑ عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۱۹۲، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶).
۲۳. ↑ علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۷۷، کراچی.
۲۴. ↑ عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۲۵. ↑ عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۲۶. ↑ عبدالعزیز بن احمدبخاری، کشف الاسرار، ج۴، ص۴۰۶، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۲۷. ↑ علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۲۵، کراچی.
۲۸. ↑ عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۲۹. ↑ ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۱۴۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۳۰. ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۰۴، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳.
۳۱. ↑ عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
۳۲. ↑ عبدالعزیزبن احمدبخاری، کشف الاسرار، ج۱، ص۲۰، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۳۳. ↑ عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۳۴. ↑ عبدالعزیزبن احمدبخاری، کشف الاسرار، ج۱، ص۵۶، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۳۵. ↑ محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۶۰۳، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۳۶. ↑ خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۳۲۸، بیروت ۱۹۸۶.
۳۷. ↑ عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۳۸. ↑ ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
۳۹. ↑ عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۴۰. ↑ خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲۱، ص۴۳۰، ج ۲۱، چاپ محمد حجیری، اشتوتگارت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۴۱. ↑ عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
۴۲. ↑ عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۵، کراچی ۱۳۹۳.
۴۳. ↑ محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء،ج۱۸، ص۶۰۳، پانویس ۲، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۴۴. ↑ عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
۴۵. ↑ عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۴۶. ↑ احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۸۴، موصل ۱۹۵۴.
۴۷. ↑ ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
۴۸. ↑ عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
۴۹. ↑ محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۶۰۳، ج ۱۸، چاپ شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۵۰. ↑ ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۴۶، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۵۱. ↑ عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۱۶، چاپ نظر محمد فاریابی، ریاض ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۵۲. ↑ تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۵۷۴، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
۵۳. ↑ احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۶۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۵۴. ↑ صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۳، ص۱۱۷، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
۵۵. ↑ تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۵۷۴، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
۵۶. ↑ ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
۵۷. ↑ تعلیقة ۱، به نقل از کتابِ الحطّه بذکرالصّحاح السّتّه، ج۱، ص۱۲۴، عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، کراچی ۱۳۹۳.
۵۸. ↑ خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲۱، ص۴۳۰، ج ۲۱، چاپ محمد حجیری، اشتوتگارت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۵۹. ↑ تقی الدین عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۵۷۴، بخش ۳، چاپ عکسی موجود در کتابخانه مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
۶۰. ↑ احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۶۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۶۱. ↑ عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
۶۲. ↑ عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۲۴، کراچی ۱۳۹۳.
۶۳. ↑ ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۴۶، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۶۴. ↑ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۱۱۲، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۶۵. ↑ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۴۶۷، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۶۶. ↑ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۵۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۶۷. ↑ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۶۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۶۸. ↑ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۶۸، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۶۹. ↑ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۰۱۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۷۰. ↑ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۴۸۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۷۱. ↑ اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۳۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۷۲. ↑ اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۳۸۸، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۷۳. ↑ عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۱۹۲، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶).
۷۴. ↑ خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۳۲۸ـ۳۲۹، بیروت ۱۹۸۶.
۷۵. ↑ محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، مقدمه معتصم بالله بغدادی، ص۸ ـ ۹، مصر ۱۳۵۰.
۷۶. ↑ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۱۱۲ـ۱۱۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۷۷. ↑ عبدالعزیزبن احمدبخاری، کشف الاسرار، ج۱، مقدمه معتصم بالله بغدادی، ص۹ـ۱۰، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۷۸. ↑ ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
۷۹. ↑ عبدالعزیزبن احمدبخاری، کشف الاسرار، ج۱، ص۱۶، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۸۰. ↑ ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
۸۱. ↑ محمدبن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ج۱، صج، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۲. ↑ محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۹ ـ ۱۰، مصر ۱۳۵۰.
۸۳. ↑ ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
۸۴. ↑ محمدبن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ج۱، صج، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۵. ↑ محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۹ ـ ۱۰، مصر ۱۳۵۰.
۸۶. ↑ محمد خُضَری، تاریخ التشریع الاسلامی، ج۱، ص۲۴۵، بیروت ۱۹۸۳.
۸۷. ↑ علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۵۰ ـ ۵۳، کراچی.
۸۸. ↑ علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۱۲۷ به بعد، کراچی.
۸۹. ↑ علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۴۱، کراچی.
۹۰. ↑ علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۲۷۸ـ۲۷۹، کراچی.
۹۱. ↑ علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۳ به بعد، کراچی.
۹۲. ↑ علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۲۲ـ۳۲۳، کراچی.
۹۳. ↑ ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۷، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
۹۴. ↑ ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶ـ۴۵۷، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
۹۵. ↑ صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۲، ص۲۰۸ ـ ۲۱۰، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
۹۶. ↑ صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۲، ص۲۷۶ ـ ۲۷۸، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
۹۷. ↑ احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۸۱ـ۲۸۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۹۸. ↑ احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۵۵۵ ـ ۵۵۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۹۹. ↑ ج ۱، ستون ۵۷۹ ـ ۵۸۰، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱۰۰. ↑ ج ۱، ستون ۷۲۱، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱۰۱. ↑ احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۸۱ـ۲۸۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۰۲. ↑ صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۱، ص۲۷۷، بیروت ۱۳۰۷/۱۸۸۹.
۱۰۳. ↑ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱۰۴. ↑ خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۰۹، بیروت ۱۹۸۶.
۱۰۵. ↑ عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۳۹، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
۱۰۶. ↑ ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان طبیعی و مزارات سمرقند، ج۱، ص۷۱، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
۱۰۷. ↑ عبدالعزیزبن احمدبخاری، کشف الاسرار، ج۱، ص۵۶، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۰۸. ↑ عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۰۱، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۱۰۹. ↑ ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۱۴۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۱۱۰. ↑ عبدالقادربن محمدقرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
۱۱۱. ↑ ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۴۶، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۱۲. ↑ محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، ص۶، مصر ۱۳۵۰.
۱۱۳. ↑ محمدامین بخاری مکی، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۸-۹، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، مصر ۱۳۵۰.
۱۱۴. ↑ محمدامین بخاری مکی، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۵، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، مصر ۱۳۵۰.
۱۱۵. ↑ ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۷، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
۱۱۶. ↑ علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۷۹، کراچی.
۱۱۷. ↑ محمدبن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ج۱، صد، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۱۸. ↑ محمدبن محمد ماتریدی، کتاب التوحید، ج۱، ص۲۶ـ۵۱، چاپ فتح الله خلیف، بیروت ۱۹۸۶.
۱۱۹. ↑ علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳ـ۴، کراچی.
۱۲۰. ↑ علی بن محمد بزدوی، اصول البزدوی، ج۱، ص۳۲۲ـ۳۲۳، کراچی.
۱۲۱. ↑ ج ۱، ستون ۱۱۲ـ۱۱۳، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱۲۲. ↑ احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۲، ص۱۶۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۲۳. ↑ محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، مقدمه معتصم بالله بغدادی، ص۹ـ۱۰، مصر ۱۳۵۰.
۱۲۴. ↑ محمدبن علی بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ج۱، صد ـ ه، چاپ خلیل میس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۲۵. ↑ محمدامین بخاری مکی، تیسیرالتحریر در شرح التحریر، ج۱، مقدمه معتصم باللّه بغدادی، ص۱۰، مصر ۱۳۵۰.
۱۲۶. ↑ ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۴۵۶، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بزدوی»، شماره۱۲۷۰.    



جعبه ابزار