عمر بن سهلان ساوجی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عمر بن سهلان ساوجی (م حدود
۵۴۰ هـ.ق) از حکمای وی از فیلسوفان و حکمای ایرانی است.
وی در ابتدا در ساوه به قضاوت مشغول بود و به قاضی ساوی شهرت یافت؛ اما به دلایلی نامعلوم از این شغل کناره گرفت.
پس از سوختن کتابخانه‌اش، به
نیشابور مهاجرت کرد و در آنجا به نسخه‌برداری، تدریس، تحقیق و مکاتبه با دانشمندان مشغول شد.
وی در اندیشه تلفیق میان فلسفه و شریعت بود و اشعار فلسفی نیز از او برجای مانده است.
در شهرت علمی او همین بس که افرادی چون
عبدالکریم شهرستانی و
بیهقی از او تمجید کرده‌اند.
از استادان او، شرف‌الزمان ایلاقی، و از شاگردانش فردی به نام مسعودی شناخته شده‌اند.
او همچنین با بزرگان علمی آن دوره همچون ابوالفتح میهنی و ابوالحسن اثروی مکاتبه داشت.
مهم‌ترین آثار او عبارت‌اند از:
الرسالة السنجریه فی الکائنات العنصریه،
تبصره در منطق ،
رسالة فی تحقیق نقیض الوجود ،
شرح و ترجمه رسالة الطیر ابن سینامصارعة المصارعه – پاسخ به پرسش‌های شهرستانی در نقد نجات ابن سینا
تاریخ دقیق وفات او مشخص نیست، اما وی هم‌عصر با سلطان سنجر، بیهقی و ایلاقی بوده و از حکمای برجسته قرن ششم هجری محسوب می‌شود.
زین الدین عمر بن سهلان ساوجی (ساوی) وی از فیلسوفان و حکمای ایرانی قرن
ششم (هجری قمری)، اهل ساوه
و در علم و حکمت سرآمد زمان خود بود.
ساوجی در این شهر به قضاوت اشتغال داشت و به همین دلیل به قاضی ساوی معروف است.
اما به دلایلی که معلوم نیست، از این کار دست کشید و پس از آتش سوزی کتابخانه‌اش
به شهر نیشابور مهاجرت کرد و همانجا ماندگار شد.
در نیشابور نتوانست به شغل قضاوت بپردازد؛ به‌همین دلیل به نسخه‌برداری کتب روی آورد. منبع اصلی درآمد و معیشت وی نسخه‌برداری کتب بزرگان و فروش آنها بود؛ چنان‌که نسخه‌ای از کتاب شفای
ابن سینا را به صد دینار می‌فروخت. از آنجا که وی موفق شده بود مسائلی از حکمت و شریعت را به نظم درآورد.
گویای این مطلب است که وی مانند بسیاری از فیلسوفان اسلامی در صدد ایجاد سازش بین دین و
فلسفه بوده و قصد تألیف کتابی را در این زمینه داشته است که معلوم نیست به انجام آن موفق شده باشد.
وی علاوه بر نسخه‌برداری کتب فلسفی ابن سینا و فروش آنها، به تدریس، تحصیل، تحقیق و مکاتبه و مراوده با دانشمندان بزرگ آن دوره نیز می‌پرداخت.
در شهرت علمی وی همین بس که عبدالکریم شهرستانی مؤلف
الملل و نحل، بسیاری از پرسش‌ها و اشکال‌های خود را درباره آثار ابن سینا ازجمله کتاب نجات وی را از او می‌پرسید.
بیهقی نیز وی را مورد تمجید و ستایش قرار داده و گفته است وی را دریای مواجی از علم یافتم.
وی همچنین روی مسائل و اَشکال هندسی اقلیدس مطالعه و بررسی داشته است.
زین الدین از استادان و شاگردانش اطلاع بسیاری در دست نیست.
از استادان او تنها به شرف‌الزمان سیدمحمد بن یوسف ایلاقی (م
۵۳۹ هـ.ق) پزشک و فیلسوف معروف آن دوره اشاره شده است که احتمالاً او نزد ایلاقی
پزشکی و فلسفه می‌آموخته است. ۱۱
از شاگردان وی تنها به فردی با عنوان مسعودی اشاره شده است که در بغداد حکمت تدریس می کرده است. ۱۲ دانشمندان دیگری چون ابوالفتح اسعد بن ابی نصر بن ابی الفضل میهنی ( م۵۹۷ه ) مدرس نظامیه بغداد و از شاگردان ابوالعباس لوکری۱۳ و همچنین حکیم ابوالحسن اثروی پزشک سلطان مسعود پسر ملکشاه سلجوقی ( ۵۲۷ ـ ۵۴۷ ) از شاگردان لوکری، با ابن سهلان مکاتبات علمی داشته اند. ۱۴ وی همچنین طبع شعری داشته و اشعاری از وی بر جای مانده است که « دانش پژوه » در مقدمه خود بر کتاب تبصره وی نمونه هایی از اشعار او را آورده است. ۱۵ تاریخ وفات وی دقیقاً روشن نیست؛ ولی از آنجا که وی معاصر سلطان سنجر سلجوقی ( ۵۵۲ه ) و بیهقی ( م۵۶۵ه ) و ایلاقی ( م۵۳۹ه ) بوده است، از دانشمندان قرن ششم هجری به شمار می آید. آثار و تألیفات عمر بن سهلان عبارت اند از: الرسالة السنجریه فی الکائنات العنصریه، این کتاب را به نام سلطان سنجر سلجوقی نوشته است و بیشتر مطالب آن برگرفته از طبیعیات شفای ابن سینا می باشد. او در این رساله از نظریه های ابن سینا جانبداری کرده است؛ تبصره در منطق، به زبان فارسی که همواره مورد توجه و از کتاب های درسی به شمارمی رفته است. ۱۶ این اثر به نام دانشنامه نیز یاد می شود و به ابن سینا هم منسوب است؛ ۱۷ رسالة فی تحقیق نقیض الوجود، به عربی که قاضی ساوی در این رساله از ابن سینا به افضل المتأخرین تعبیر می کند و به نقد بعضی از آرای او می پردازد. ۱۸ این سه اثر به کوشش محمدتقی دانش پژوه در سال ۱۳۳۷ به چاپ رسیده است؛ البصائر النصیریه، این کتاب به زبان عربی و در علم منطق می باشد. ساوی این کتاب را به نام ابوالقاسم محمد بن مظفر بن عبدالملک مروزی خوارزمی وزیر سلطان سنجر و به قصد قرابت و نزدیکی با وی به رشته تحریر درآورده است؛ ولی این اثر وی ناتمام ماند. ۱۹ بصائر از کتاب های معروف درسی سده ششم بوده، چنان که فیلسوف بزرگی چون شیخ شهاب الدین سهروردی در اصفهان آن را نزد ظهیر قاری ( فارسی ) می خوانده و به آن التفات و توجه بسیاری داشته است. ۲۰ ابن سهلان در این اثر خود تلاش نموده تا آنچه را قدما از توضیح آن عاجز بودن، روشن سازد و آنچه را به اجمال ذکر شده، به تفصیل آورد و موارد نادرست را تصحیح نماید. این کتاب در سال ۱۳۱۶ه با تعلیقات شیخ محمد عبده چاپ شده و از کتابهای درسی جامع الازهر به شمار می آمده است؛ ۲۱ ترجمه و شرح رسالة الطیر ( منطق الطیر ) ابن سینا به فارسی، ۲۲ این اثر همراه با رسائل شیخ اشراق در ۱۹۳۵م در اشتوتکارت به طبع رسیده است؛ ۲۳ رسالة مصارعة المصارعه، این رساله پاسخ به ایرادها و پرسش های محمد بن عبدالکریم شهرستانی درباره نجات ابن سیناست که ساوجی برای وی نوشته است؛ ۲۴ کتابی در حساب؛ ۲۵ رساله ای مختصر در منطق به فارسی؛ رسالة التوطئه که احتمالاً برای شهرستانی نوشته است. هرچند این رساله به ابن سینا نسبت داده شده است، نسخه ای از آنکه در کتابخانه آقای مهدوی موجود می باشد، تصریح دارد به اینکه این اثر از آن ساوی می باشد؛ پاسخ اعتراضات شهرستانی بر کتاب نجات ابن سینا که نسخه ای از آن در کتابخانه دوان استانبول موجود است؛ ۲۶ تلخیص یا روایت مختصری از کتاب صوان الحکمه ابوسلیمان سجستانی که نسخه ای از آن در کتابخانه فاتح استانبول موجود است؛ ۲۷ تاریخ اصفهان۲۸ هرچند حاجی خلیفه این اثر را به ساوی نسبت می دهد، با توجه به دیگر آثار ساوی و محتوای آنها و همچنین اینکه ساوی بیشتر عمر خود را در ساوه و سپس نیشابور گذرانده است، محال می نماید وی چنین تألیفی داشته باشد؛ ۲۹ الایلاقی، به نظر می رسد این اثر باید درباره استادش شرف الزمان ایلاقی باشد که عبدالرحمان بن محمد معروف به ابن عتائقی شرحی به نام الاماقی بر آن زده است. ۳۰ هرچند عیسی افندی معلوف با کمک برجی بیگ صفا به تصحیح البصائر النصیریه با مقابله با یک نسخه قدیمی اقدام کردند، موفق به اتمام آن نشدند و تنها نصف آن در چاپخانه عثمانیه لبنان در سال ۱۸۹۱ به چاپ رسید؛ ۳۱ المعجزات والکرامات ( السحر والطلسمات والنیرنجیات والاعاجیب ) که هرچند منسوب به ابن سیناست، در حقیقت تألیف ساوی است. ۳۲ علاوه بر اینها وی دارای رسایل و آثار و تصانیف متفرقه بسیاری بوده که همه آنها بعد از وفاتش همراه با کتابخانه اش در ساوه سوخت. ۳۳
پی نوشت ها
[۵] ـ لب اللباب فی تحریر الانساب ۲ / ۷. ۲ ـ تاریخ گزیده ۶۹۷. ۳ ـ معجم المؤلفین ۷ / ۲۸۵. ۴ ـ لغتنامه دهخدا ۱ / ۲۸۵. ۵ ـ تاریخ حکماء الاسلام ۱۵۱؛ نزهة الارواح ۳۹۹. ۶ ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی ۳ / ۷۲۷. ۷ ـ درة الاخبار و لمعة الانوار ۸۸. ۸ ـ فهرست نسخه های مصنفات ابن سینا ۲۴۰. ۹ ـ تاریخ حکماء الاسلام ۱۵۱. ۱۰ ـ نزهة الارواح ۳۹۹. ۱
[۶] ـ تبصره و دو رساله دیگر ۴۰. ۱۲ ـ الوافی بالوفیات ۱۲ / ۱۷۰. ۱۳ ـ نزهة الارواح ۲ / ۵۲. ۱۴ ـ درة الاخبار و لمعة الانوار ۸۹. ۱۵ ـ تبصره و دو رساله دیگر ۴۳ و ۴۴. ۱۶ ـ تبصره و دو رساله دیگر ۴۶ و ۴۷. ۱۷ ـ الذریعه ۲۱ / ۲۱۶. ۱۸ ـ تبصره و دو رساله دیگر ۱۶۲. ۱۹ ـ الاعلام ۵ / ۴۷. ۲۰ ـ نزهة الارواح ۲ / ۱۲۳. ۲
[۷] ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی ۳ / ۷۲۷. ۲۲ ـ تبصره و دو رساله دیگر ۴۵؛ الذریعه ۱۵ / ۱۹۵. ۲۳ ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی ۳ / ۷۲۷. ۲۴ ـ تبصره و دو رساله دیگر ۴۱. ۲۵ ـ تاریخ حکماء الاسلام ۱۵۱. ۲۶ ـ فهرست نسخه های مصنفات ابن سینا ۲۴۰ و ۲۷۷. ۲۷ ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی ۳ / ۷۲۷. ۲۸ ـ کشف الظنون ۱ / ۲۸۲. ۲۹ ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی ۳ / ۷۲۷. ۳۰ ـ اعیان الشیعه ۷ / ۴۶۵. ۳
[۸] ـ معجم المطبوعات العربیه ۱ / ۱۲۳ و ۶۸۵. ۳۲ ـ الذریعه ۲۱ / ۲۱۶. ۳۳ ـ تاریخ حکماء الاسلام ۱۵۱؛ نزهة الارواح ۳۹۹.
دیگر منابع: الانساب ۳ / ۲۰۶؛ بدایة الحکمه ۸۹؛ نهایة الحکمه ۱۱۳؛ رسالة فی التحسین و التقبیح ۳۸؛ الاعلام ۳ / ۷۶ و ۱۴۴؛ کشف الظنون ۱ / ۸۷۲؛ لغتنامه دهخدا ۱۰ / ۱۴۴۲۴؛ مجله تراثنا ۳۹ / ۳۶۱ و ۳۷ / ۱۶۱؛ الذریعه ۴ / ۱۰۱، ۱۵ / ۱۹۵ و ۲ / ۲۱۶.
