عمر خیام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عمر بن ابراهیم خیام (نیمه نخست قرن
۵ ـ
۵۱۷ هـ.ق) از مشاهیر صوفیه و عارفان دوره سلجوقیان و از حکیمان و ریاضیدانان بزرگ اسلامی بود.
او در تصوف، حساب،
لغت،
فقه،
تفسیر، نجوم، هیئت،
تاریخ و سیره،
تجوید و
قرائت و فنون حکمت مقامی
وی در
ریاضیات یگانه و سرآمد عصر خویش بود.
به تصریح برخی از دانشمندان در فلسفه و حکمت، جایگزین
شیخ ابوعلی سینا و حکمای یونان محسوب می‌شد.
وی از شاگردان شیخ الاسلام ناصرالدین محمد منصور بود.
او یکی از هشت حکیم زمان
سلطان جلال الدین ملکشاه بود که در سال
۴۶۷ (هجری قمری) مأمور اصلاح تقویم شمسی در ایران شد.
وی موفق شد تقویم جلالی را به وجود آورد.
در طول مدتی که در رصدخانه به سر می برد، زیجی ترتیب داد و جدول نظرات کواکب را اصلاح نمود.
وی در علم جبر و ریاضیات رساله ای تدوین نمود که در آن ۲۱ قسم معادلات جبری را برشمرد.
او در طول مدتی که در رصدخانه به سر می برد، زیجی ترتیب داد و جدول نظرات کواکب را اصلاح نمود.
ایشان در نظم، نثر عربی و فارسی هم تسلط کامل داشته و از شاعران و نویسندگان بزرگ عصر خویش به شمار می رفت.
در زبان فارسی، رباعیات بسیار شیوا می سرود که زبان‌های گوناگون دنیا همچون عربی، لاتینی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، دانمارکی، ایتالیایی و غیره ترجمه شده است
درباره ویژگی‌های اخلاقی وی در منابع آمده است که فردی بدخلق بود؛ از این رو آمدوشد اهل علم نزد او کمتر بود.
بعضی آثار و تألیفات او به شرح زیر است:
رساله‌ای در شرح مشکلات اقلیدس،
رساله‌ای در طبیعیات،
رساله ای در کلیّات وجود ،
رساله ای در کون و تکلیف، رساله‌ای در بیان زیج ملکشاهی،
الضیاء العقلی لوازم الامکنه،
رساله وجود،
نوروزنامه،
رساله ای در موسیقی و
رباعیات.
سال وفات ایشان در منابع مورد اختلاف است و آن را در سال های
۵۱۵ (هجری قمری)، ۵۱۷ (هجری قمری) و
۵۲۵ (هجری قمری) ذکر کرده‌اند.
ابوالفتح (ابوحفص) عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری منابع تولد خیام را بین سال های ۴۱۷ (هجری قمری) و
۴۴۰ (هجری قمری) در
نیشابور ذکر کرده اند. وی بیشتر عمر خویش را در آن شهر گذراند و به بعضی از بلاد چون بلخ، اصفهان، بغداد و مکه سفر نمود.
او از مشاهیر صوفیه و عارفان دوره سلجوقیان و از حکیمان و ریاضیدانان بزرگ اسلامی بود.
از حافظه خوبی برخوردار بود؛ چنانکه گفته‌اند کتابی را در
اصفهان هفت مرتبه خواند و چون به نیشابور بازگشت آن را از حفظ بازگو کرد. بعدها چون با نسخه اصلی مقابله نمودند اختلاف چندانی نیافتند.
نیشابوری از شاگردان شیخ الاسلام ناصرالدین محمد منصور بود.
خیام نیشابوری در آثار خود از کسانی چون ابوعبداللّه محمد بن عیسی ماهان، ابوجعفر خازن خراسانی و ابونصر بن عراق که پیش از او قسمتی از انواع معادلات جبری را یافته بودند، اسم برده است.
خیام در تصوف، حساب، لغت، فقه، تفسیر، نجوم، هیئت، تاریخ و سیره، تجوید و قرائت و فنون حکمت مقامی بس عالی داشت؛ به ویژه در ریاضیات یگانه و سرآمد عصر خویش بود.
به تصریح برخی از دانشمندان در
فلسفه و حکمت، جایگزین شیخ ابوعلی سینا و حکمای یونان محسوب می‌شد.
او با حسن صباح و وزیر اعظم نظام الملک همعصر و نزد سلاطین عصر خود، به‌ویژه سلطان سنجر (حکومت
۵۱ ـ
۵۵۲) بسیار محترم بود و تقربی بسزا داشت.
وی یکی از هشت حکیم زمان سلطان جلالالدین ملکشاه بود.
که در سال
۴۶۷ (هجری قمری) مأمور اصلاح تقویم شمسی در
ایران شد و نوروز را که در نیمه برج حوت قرار داشت، به اول برج حمل آوردند و از این راه
تقویم جلالی به وجود آمد.
ابن اثیر در حوادث سال
۴۶۷ (هجری قمری) به این رخداد اشاره کرده است.
خیام در طول مدتی که در رصدخانه به سر می برد، زیجی ترتیب داد و جدول نظرات کواکب را اصلاح نمود.
همچنین در
علم جبر و ریاضیات رساله‌ای تدوین نمود که در آن ۲۱ قسم معادلات جبری را برشمرد.
از سخن او بر می‌آید از ۲۱ قسم معادلات جبری که او برشمرده است، ریاضیدانان پیش از او تنها یازده قسم را حل کرده بودند و او ده قسم دیگر را وضع و حل نموده است.
نیشابوری در نظم و نثر عربی و فارسی هم تسلط کامل داشته و از شاعران و نویسندگان بزرگ عصر خویش به شمار می‌رفت. در زبان فارسی، رباعیات بسیار شیوا می‌سرود. برخی به اشتباه رباعیات شاعران دیگر را به او نسبت داده‌اند و نزدیک ۱۵۰۰ رباعی به نام او معروف شده که از آن میان آن‌چه متعلق به او است شاید از سیصد تجاوز نکند.
رباعیات وی به زبان‌های گوناگون دنیا همچون عربی، لاتینی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، دانمارکی، ایتالیایی و غیره ترجمه شده است.
=ویژگی‌های اخلاقی=
ابوحفص درباره ویژگی های اخلاقی وی در منابع آمده است که وی فردی بدخلق بود؛ از این رو آمدوشد اهل علم نزد او کمتر بود.
نیز در آموختن علم به دیگران بخل می‌ورزید. اگر از او سؤالی می‌کردند، درباره آن پرسش به طور مبسوط بحث می‌کرد و هرگز به اصل سؤال نمی‌پرداخت.
دراین باره منابع جریانی را بین وی و
ابوحامد غزالی نقل کرده‌اند که خیام در جواب سؤال غزالی چنان به حواشی پرداخت که صدای مؤذن به اذان گفتن بلند شد و بدون آن‌که خیام به پاسخ بپردازد، مجلس را ترک گفتند.
بعضی منابع عقیده دارند وی فردی لاابالی و به محرمات دینی و منهیات اسلامی بی‌پروا بوده است و بعضی از اشعار او را گواه این بی‌پروایی او گرفته‌اند. هرچند بعضی دیگر از آن‌ها دایر بر اخلاق و مواعظ و معانی مبتکره می‌باشند.
عمر خیام آثار و تألیفاتش به شرح زیر است:
• رساله‌ای در شرح مشکلات اقلیدس (عربی)؛ • رساله ای در طبیعیات؛ • رساله‌ای در کلیّات وجود به زبان فارسی که برای فخرالملک بن مؤیدالملک نوشته است. • رساله‌ای در کون و تکلیف (عرب)؛ • رساله‌ای در بیان زیج ملکشاهی؛ • الضیاء العقلی در حکمت؛ • رساله در تعیین مقدار طلا و نقره در اجسام سوخته شده (عربی)؛ • لوازم الامکنه؛ • ترجمه فارسی خطبه ابن سینا در توحید؛ • رساله در حلّ بعضی از مسائل جبر و مقابله (عربی)؛ • رساله وجود (عربی)؛ • رساله‌ای به زبان عربی در جواب سه سؤال که درباره با حکمت از او شده بود. • نوروزنامه (فارسی)؛
رساله‌ای در موسیقی؛
• مساحت و مکعبات؛ • میزان الحکم؛ • رباعیات؛
• سلسلة الترتیب به فارسی که در آن از عرفان و تصوف دفاع کرده است.
ابوالفتح درباره سال وفاتش در منابع اختلاف است.
منابع آن را در سال های ۵۱۵ (هجری قمری)، ۵۱۷ (هجری قمری) و ۵۲۵ (هجری قمری)
و در نیشابور ذکر کرده‌اند.
آرامگاه او اکنون نزدیک نیشابور در جوار امامزاده محمد محروق می‌باشد.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلام، برگرفته از مقاله «عمر بن ابراهیم خیام»، ج۴، ص۲۴۷-۲۴۸.
- [[رده:مورخان
