عیاض بن موسی یحصبی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عیاض بن موسی یحصبی (
۴۷۶ ـ
۵۴۴ هـ.ق) در علوم متعددی چون
حدیث، فقه،
تفسیر، اصول،
نحو، لغت،
کلام و انساب عرب تبحر داشت.
وی در فاس و سپس در سبته رشد یافت. به همین دلیل،
سبتی نیز خوانده می‌شود و به دلیل انتساب به مالک بن یحصبی، به لقب
یحصبی نیز شهرت دارد.
او دانش ابتدایی را نزد قاضی ابوعبداللّه بن عیسی و ابواسحاق بن فاسی در سبته فراگرفت.
وی برای ادامه تحصیل به اندلس رفت و نزد استادانی همچون ابن عتاب،
ابن حاج و ابوولید بن رشد آموزش دید.
همچنین از علمایی چون ابوعلی غسانی و ابوبکر طرطوشی اجازه روایت حدیث گرفت.
وی از علمای برجسته
مالکی بود و گرایشی به
فلسفه نداشت، تا جایی که دستور به سوزاندن برخی آثار فلسفی
غزالی داد.
او دارای آثار متعددی است که می‌توان به
الشفا بتعریف حقوق المصطفی،
ترتیب المدارک،
بغیه الرائد،
جامع التاریخ،
مشارق الانوار و
الالماع اشاره کرد.
سرانجام در نهم
جمادی‌الثانی سال ۵۴۴ (هجری قمری) درگذشت و در باب ایلان
مراکش دفن شد.
ابوالفضل عیاض بن موسی بن عیاض یحصبی سبتی معروف به
قاضی عیاض در نیمه ماه
شعبان سال ۴۷۶ (هجری قمری) و بنا به روایتی در ۴۹۶ (هجری قمری) در شهر فاس متولد شد.
تبارش اندلسی است و اجداد وی از
اندلس به منطقه فاس کوچ کردند.
وی در شهر فاس و سپس در شهر سبته رشدونمو کرد؛ ازاین رو سبتی نیز خوانده شده است.
به دلیل انتسابش به مالک بن یحصبی قبیله‌ای از قبایل حمیر به این لقب شهرت یافت.
سبتی در دوران کودکی در سبته نزد قاضی ابوعبداللّه بن عیسی و ابواسحاق بن فاسی کسب دانش کرد و برای تکمیل تحصیلات خود به اندلس سفر نمود.
وی نزد
ابن عتاب، ابن حاج،
ابوولید بن رشد و برخی دیگر دانش آموخت و از افرادی چون
ابوعلی غسّانی،
ابوعبداللّه خولانی و
ابوبکر طرطوشی اجازه نقل حدیث گرفت.
عیاض شاگردانی تربیت کرد که می‌توان به ابوجعفر احمد بن عبدالرحمان و
ابوعلی حسین بن محمد صیرفی اشاره نمود.
قاضی عیاض بعد از مراجعت از اندلس که در رشته‌های گوناگون علوم ازجمله حدیث،
فقه، تفسیر،
اصول، علم نحو،
لغت، کلام و
انساب عرب تبحر یافته بود،
به تدریس و تربیت شاگرد مشغول شد.
علاوه بر آن در سال
۵۱۵ (هجری قمری) وارد فعالیت‌های اجتماعی شد و متولی امور قضایی سبته گردید.
وی در سال
۵۳۱ (هجری قمری) به‌درخواست تاشفین حاکم غرناطه، امور قضایی آن دیار را بر عهده گرفت؛ ولی این امر چندان دوام نیاورد و پس از اندک زمانی از مقام خویش عزل و به سبته بازگشت و برای دومین بار مسند قضاوت سبته را بر عهده گرفت.
درباره علم و دیانت وی گفته شده وی از لحاظ علمی بی‌نظیر و از نوادر دوران بود و در دین نیز تعصب داشت.
وی از علمای مالکی مذهب بود، با
فلسفه میانه خوبی نداشت؛ ازاین رو به سوزاندن کتب غزالی که در باب فلسفه بود امر کرد.
قاضی به جمع آوری حدیث اهتمام بسیاری داشته و از اهل تفنن در علم و ذکاوت در فهم بود؛ در
شعر و
خطابه نیز دستی داشت.
یحصبی نتیجه یک عمر تلاش علمی وی آثاری است که از او نقل شده و عبارتند از:
• الشفا بتعریف حقوق المصطفی، شرح‌هایی بر این کتاب نوشته شده و حاجی خلیفه معتقد است این کتاب منافع و فواید بسیاری دارد و تا به حال کسی مثل آن را ننوشته است. این کتاب در باب سیره
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله نگاشته شده است.
• ترتیب المدارک و تقریب المسالک در ذکر فقهای مذهب مالک؛ • کتابی در عقیده؛ • بغیه الرائد؛ • شرح حدیث ام زرع؛ • جامع التاریخ؛ • مشارق الانوار فی اقتضاء صحیح الآثار الموطأ و البخاری و صحیح مسلم؛
• الغنیه در ذکر مشایخ و استادان خود؛ • الالماع الی معرفة اصول الروایه و تفییدالسماع فی مصطلح الحدیث؛
• غریب الشهاب؛ • الاجوبة المخیره (المحبره) عن الاسئلة المحیّره (المتخیره)؛
• اخبار القرطبیین؛ • الاعلام فی حدود الاحکام؛ • مطامح الافهام فی شرح الاحکام؛ • نظم البرهان علی صحة (حجة)؛ • جزم الاذان؛ • السیف المسلول علی من سبّ اصحاب الرسول؛ • العیون السته فی اخبار سبته؛ • المعجم فی شرح شیوخ ابن سکره الصدفی؛ • التنبیهات المستنبطه فی شرح مشکلات المدونه فی فروع الفقه المالکی؛ • کمال المعلم فی شرح صحیح مسلم؛ • المقاصد الحسان فیما یلزم الانسان؛ • اجوبة القرطبیین؛ • مجموعه اشعار؛ • مجموعه خطبه ها؛
• غنیة الکاتب و بغیة الطالب فی الصدور و الترسل؛ • اجوبته عما نزلت فی ایام قضائه من نوازل الاحکام فی سفر؛ • مسألة اهل الشروط بینهم التزاور؛ و سرّ السّراة فی ادب القضاة.
عیاض بن موسی در نهم جمادی الثانی ۵۴۴ (هجری قمری) درگذشت.
او را در باب ایلان مراکش دفن کردند.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلام، برگرفته از مقاله «عیاض بن موسی یحصبی»، ج۴، ص۲۵۶.
