قاعده لاضرر (فقه سیاسی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قاعده «لاضرر» در
فقه و
حقوق اسلامی اصل نفی هرگونه حکم یا عمل زیانآور بر افراد است.
این قاعده به عنوان یک اصل حقوق عمومی، مصونیت افراد از ضرر ناشی از اقدامات قانونی و روابط عادلانه جامعه را تأمین میکند.
طبق «لاضرر»، قانون نباید به نفع فرد یا گروهی به دیگران ضرر وارد کند و این اصل در کتب فقهی همه
مذاهب مورد اتفاق فقها است.
ضرر به معنای خسارت و زیان در برابر نفع و سود تعریف شده و تحقق آن به صورت حقوقی یا قضایی مردود شناخته میشود.
احادیث متعدد از پیامبر و ائمه، مانند
«لا ضرر و لا ضرار»، نفی زیان در
اسلام را تأکید میکنند.
در مواردی که دو زیان یا نفع متعارض باشند، ملاک تخیير یا ترجیح عمل بر اساس اصل ترک ضرر است.
براساس مفاد قاعده «لاضرر» هر نوع حكمى كه موجب ضرر و زيان شود از نظر شرع، منتفى اعلامشده است.
نفى زيان از مكلف و يا هركسى كه از اجراى يک حكم ضررى زيان مىبيند، در حقيقت نوعى مصلحت انديشى است كه براساس آن،
احکام ضررى در اسلام نفى شده است.
قاعده «لاضرر» در فقه و حقوق اسلامى كاربردهاى متنوع و فراوانى دارد و يكى از موارد قابل توجه آن، حقوق عمومى است.
مفاد قاعده «لاضرر» به عنوان يک اصل در حقوق عمومى حاكم و مبين روابط عادلانه جامعه در
نظام اسلامی محسوب مىشود.
همانطور كه قانونمند بودن جامعه و
حکومت نظم از حقوق عمومى به شمار مىرود و مصونيت آحاد مردم از تعرض و تجاوز ديگران يكى از اصول
عدالت است، مصونيت در برابر ضرر و زيان ناشى از عمل قانونى نيز از حقوق عمومى محسوب مىشود.
مفاد قاعده «لاضرر» در واقع نفى نوعى تعرض، تجاوز و ظلم قانونمند است.
براساس قاعده «لاضرر» قانون نبايد اجازه دهد به نفع فرد يا گروهى به فرد و يا گروه ديگرى ضرر و زيان وارد شود.
قاعده «لاضرر» از مهمترين و شايعترين و عامل ترين قواعد فقهى است كه كليات آن مورد اتفاق همه فقهاى اسلام بوده و كتب فقهى همه مذاهب فقهى درگذشته و حال، اعم از قديم و جديد، مشحون از استناد به آن است، به طورى كه كمتر بابى از فقه مىتوان يافت كه از استناد به لاضرر و از مصاديق و فروع مربوط به اين قاعده خالى باشد.
اين قاعده به لحاظ عموميت، بخش مهمى از كتب قواعد فقه را به خود اختصاص داده و توجه محققان را معطوف به خود كرده است. (۲)
كلمه لا، در لا ضرر به معناى نفى است و گاه در معنى نهى هم به كار برده مىشود لا به معناى اول مفهوم خبرى دارد ولى به معناى دوم جنبه انشاى و قانونگذارى در بردارد.
نفى نيز گاه به صورت نفى جنس و حقيقت است مانند «
لا جاهل فى الجامعه» يعنى جاهل و بىسوادى در دانشگاه وجود ندارد و گاه در قالب نفى ادعايى است و اين در صورتى است كه در همان مثال به فرض اگر بىسوادى در دانشگاه وجود دارد، ادعا شود كه او بىسواد نيست، به دليل اينكه او با معاشرت و كسب بسيارى از خصايص آدمهاى با سواد مانند شخص با سواد به حساب مىآيد.
ضرر به معناى خسارت و زيان در برابر معنى نفع و بهره و سود اطلاق مىشود.
تقابل ضرر و نفع را مىتوان به صورت زير تصور كرد:
تقابل تضاد مانند:
تقابل رنگهاى متضاد.
در اين صورت هر كدام از ضرر و نفع امر وجودى محسوب مىشوند كه در يکجا جمع نمیشود، اما امكان آن هست كه كار يا چيزى را فاقد آن دو فرض كنيم، بديهى است با چنين فرضى نمىتوان گفت فقدان نفع، ضرر محسوب مىشود زيرا ممكن است در كار يا چيزى هيچكدام وجود نداشته باشد.
در
حدیث زراره از
امام باقر (علیهالسلام) از
رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) آمده است كه به مرد مزاحم فرمود:
«انك رجل مضار و و لاضرر و لاضرار على مؤمن» در حديث
عقبة بن خالد از
امام صادق (علیهالسلام) نيز چنين آمده است:
«قضى رسول اللّه (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) بالشفعة بين الشركاء فى الارضين و المساكن و قال: لا ضرر و لا ضرار» صدوق نيز حديث زير را از پيامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) نقل كرده است:
«لا ضرر فى الاسلام فالاسلام يزيد المسلم خيرا و لا يزيده شرا» و احاديث ديگرى به همين مضمون در كتب روايى ديده مىشود كه جملگى بر مفهوم نفى ضرر متفقند.
هر چند نظريات فقها در مفاد قاعده لا ضرر متفاوت به نظر مىرسد اما در اين امر متفقند كه ضرر و زيان به نحو حقوقى يا قضايى در
اسلام مردود شناختهشده است:
«فَلاٰ رَفَثَ وَ لاٰ فُسُوقَ وَ لاٰ جِدٰالَ فِي اَلْحَجِّ» (۷)
بىشک در صورت مساوى بودن دو ضرر يعنى زيان و سود حكم، تخيير خواهد بود و اگر يکطرف رجحان داشته باشد به مقتضاى ترک ضرر اقوى با تحمل ضرر ضعيف، عمل خواهد شد.
۲- رساله لاضرر (تقريرات و امام خمينى «ره»)؛
۷ - مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهية، ۷۵/۱؛
بجنوردی، حسن، القواعد الفقهية،
•
عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، ج۲، ص۳۳۳-۳۳۴.
