محمد بن احمد بیرونی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوریحان بیرونی (
۳۶۲ ـ
۴۴۰ هـ.ق) از دانشمندان بزرگ ایرانی در حوزه‌های
نجوم، ریاضیات، جغرافیا، تاریخ و فلسفه بود.
او در خوارزم متولد شد و تحصیلات خود را در آن‌جا آغاز کرد. وی در دربار خوارزمشاهیان و سپس در دربار غزنویان فعالیت علمی داشت.
ایشان همراه با
محمود غزنوی به
هند سفر کرد و پژوهش‌های گسترده‌ای درباره فرهنگ، زبان و علوم هندی انجام داد.
کتاب
تحقیق ماللهند حاصل این مطالعات و یکی از مهم‌ترین منابع درباره هند در آن دوران است.
وی همچنین در کتاب
الآثار الباقیه به بررسی تقویم‌ها، جشن‌ها و تاریخ اقوام مختلف پرداخت.
از دیگر آثار برجسته او
قانون مسعودی در علم نجوم و
الصیدنه در داروشناسی است.
ایشان محاسبات دقیقی درباره شعاع زمین انجام داد و به کرویت آن اشاره کرد.
او از روش علمی، مشاهده و آزمایش در پژوهش‌های خود بهره می‌برد و تأثیر زیادی بر علوم اسلامی و اروپایی گذاشت.
نظریات او درباره وزن مخصوص مواد و چگالی، از اولین پژوهش‌های دقیق در این حوزه است.
وی همچنین به مقایسه تطبیقی فرهنگ‌ها و تاریخ‌نگاری علاقه‌مند بود. در زمین‌شناسی، او به تحول زمین در طول زمان اشاره کرد.
ایشلن بیش از ۱۴۶ کتاب و مقاله نگاشت که برخی هنوز مورد توجه دانشمندان هستند.
نوآوری‌های او باعث پیشرفت بسیاری از علوم در دوران خود و پس از آن شد.
وی در سال ۴۴۰ (هجری قمری) درگذشت.
ابوریحان محمد بن احمد بن ریحان بیرونی خوارزمی منجم و ریاضیدان بزرگ ایرانی، حکیم، فیلسوف، طبیب، جغرافیدان، فیزیکدان، گیاه‌شناس، مورخ، ادیب، لغوی، شاعر و آگاه به علوم غریبه بود.
در اواخر سده چهارم و اوایل سده پنجم (هجری قمری) می‌زیست و به گفته
یاقوت، روزگار مثل او را در فهم و علم به خود ندیده است.
وی در سال ۳۶۲ (هجری قمری) در حومه شهر کاث (خوارزم) پایتخت خوارزمشاهیان أفریغی که در گذشته جزیی از ایران بوده، به دنیا آمد.
چنان‌که
سمعانی اشاره کرده به آن دلیل که تولد او در بیرون شهر کاث واقع شد به بیرونی مشهور شده است.
این شهر امروزه در جمهوری
ازبکستان واقع شده و به نام این دانشمند، شهر بیرونی خوانده می‌شود.
بنابراین گفته
ابن ابی اصیبعه که ابوریحان را منسوب به بیرون شهری در ایالت سند
پاکستان دانسته،
درست نیست.
ایشان اوایل جوانی خود را در خوارزم به تحصیل علوم گوناگون پرداخت.
خوارزمی از استادانی همچون؛ عبداللّه لصمد الاول بن عبداللّه لصمد و ریاضیدان بزرگ ابونصر منصور بن علی بن عراق (م بعد از
۴۰۸ هـ.ق) استفاده کرده است.
بیرونی در سال
۳۸۵ یا حدود
۳۸۷ (هجری قمری) جلای وطن کرد و به
گرگان رفت.
در آن‌جا به دربار
امیر شمس المعالی قابوس بن وشمگیر (
۳۸۸ ـ
۴۰۳ هـ.ق) راه یافت و نخستین اثر مهم خود الآثار الباقیه را در حدود سال
۳۹۰ یا
۳۹۱ (هجری قمری) به نام این پادشاه تألیف کرد.
ایشان در سال
۳۹۴ (هجری قمری) و بنابر مشهور در حدود سال
۴۰۰ (هجری قمری) بار دیگر به
خوارزم بازگشت.
در این دوران که مصادف با پادشاهی ابوالعباس مأمون بن مأمون (۴۰۰ ـ
۴۰۷ هـ.ق) در خوارزم بود، وی از بزرگ‌ترین دانشمندان عصر خویش به شمار می‌رفت
و در دربار این پادشاه با سِمت مشاور با نهایت عزت و احترام زندگی می‌کرد.
در سال
۴۰۸ (هجری قمری) سلطان محمود غزنوی بر خوارزم مسلط شد.
گفته می‌شود هنگامی که محمود غزنوی خوارزم را به اشغال درآورد، عبداللّه لصمد الاول را به اتهام کفر و قرمطی‌گری به قتل رسانید و تصمیم داشت بیرونی را نیز بکشد؛ ولی برخی با مطرح کردن این‌که وی امام در علم هیأت و نجوم است و سلاطین از مثل چنین شخصی بی‌نیاز نیستند، شفاعت او را نزد سلطان کردند؛ از این‌رو محمود غزنوی او را با خود به بلاد هند برد.
ابوریحان در هند از فرصت پیش آمده استفاده کرد و توانست با آموختن زبان سانسکریت و همنشینی با دانشمندان و حکمای آن دیار بر وسعت معلومات خود بیفزاید. در این‌جا تبحر خاصی در حکمت و
فلسفه یونان و هند به دست آورد.
چنان‌که با شرکت در سفرهای جنگی محمود و مسافرت به مناطق گوناگون هندوستان با فرهنگ، علوم و عقاید هندوان آشنایی کامل پیدا کرد و اطلاعات لازم را برای نوشتن کتاب معروفش
تحقیق مالِلْهند فراهم آورد.
او اختراعات، اکتشافات و نوآوری‌هایی داشته که محقق همایی ۳۱ مورد از آن‌ها را در مقدمه کتاب التفهیم بیرونی ذکر کرده است.
از جمله این‌که ابوریحان اول کسی است که به قوه علم و فراست ذاتی خود وجود سرزمینی را حدس زده که چند قرن بعد در سال
۸۹۷ (هجری قمری) (۱۴۹۲م) به نام آمریکا به دست کریستف کلمب به گونه اتفاقی کشف شد.
زیرا پیشینیان رُبع مسکون زمین را به ربع شمالی منحصر می‌دانستند؛ ولی او حدس زد در نقطه مقابل، در نیم کره جنوبی نیز باید خشکی وجود داشته باشد و دو ربع دیگر زمین را آب دریاها فرا گرفته و همین دریاها باعث بی‌اطلاعی و ارتباط نداشتن ما از قسمت دیگر خشکی است.
ایشان تا آخرین لحظات حیات از دانش‌اندوزی، نوشتن و تحقیق دست برنداشت. به گونه‌ای که حتی هنگام احتضار، از
ابوالحسن علی بن عیسی وَلْوالِجی که به عیادت او آمده بود مسئله‌ای فقهی سؤال نمود و هنگامی که با تعجب ولوالجی روبه رو شد. گفت این مسئله را بداند و از دنیا برود بهتر از آن است که ندانسته بمیرد.
ولوالجی پاسخ او را داده و منزل او را ترک گفت و هنوز زیاد دور نشده بود که صدای شیون از خانه ابوریحان بلند شد.
ابوریحان کتاب‌های بسیاری در علوم گوناگون تالیف کرد.
وی شخصاً در سال
۴۲۷ (هجری قمری) که به تصریح خودش مصادف با شصت و پنجمین سال زندگی‌اش بوده، رساله‌ای در فهرست کتاب‌های
محمد بن زکریای رازی (م
۳۱۳ هـ.ق) نوشت و در پایان فهرستی از آثار خود تا آن تاریخ را هم در آن گنجاند.
این رساله تحت عنوان فهرست کتاب‌های رازی و نامه‌های کتاب‌های بیرونی و با تحقیق و ترجمه مهدی محقق همراه با متن عربی به چاپ رسیده است. همچنین بر پایه تحقیق برخی خاورشناسان، آثار بیرونی از تألیفات پردامنه تا رساله‌های کوتاه بالغ بر ۱۸۰ اثر بوده که دست کم ۱۱۵ عنوان آن به ریاضیات، نجوم و موضوعات وابسته به آن اختصاص دارد.
یاقوت نیز ادعا کرده که فهرست کتاب‌های بیرونی را در شصت ورقه در کتابخانه جامع
مرو دیده است.
آثاری که ابوریحان در فهرست کتاب‌های رازی برای خود بیان کرده شامل یکصد و سیزده اثر است که عبارت‌اند از:
• السمائل المفیده و الجوابات السدیده در ۱۲۵۰ ورق؛ • اِبطال البهتان بایراد البرهان علی اَعمال الخوارزمی فی زیجه در ۳۶۰ ورق؛ • الوساطةُ بین ابی الحسن الاهوازی و الخوارزمی در ششصد ورق؛ • تکمیل زیج حَبَش بالعلل و تهذیب أعماله من الزَّلل؛ • جوامع الموجود لخواطر الهنود فی حساب التنجیم که تا سال ه به ۵۵۰ ورق رسیده بود؛ • ترجمه و تهذیب زیج أرکند. زیج ارکند از زیج های معتبر قدیم هندی است. این کتاب که قبلاً نیز ترجمه شده بود ولی لغات و اصطلاحات هندی عیناً در آن به جای مانده و نامفهوم بود، ابوریحان بار دیگر آن را ترجمه کرد.
• مقالید علم الهیئة فی ما یحدثُ فی بسیط الکره؛
کتاب اخیر نخستین کتاب کامل در باب مثلثات که به چاپ رسیده است. نسخه‌ای از آن نیز که در سال
۷۸۴ هـ.ق نوشته شده در کتابخانه مدرسه عالی
شهید مطهری موجود است.
• خیال الکسوفَین عند الهند در دو مدار متحد و متساوی؛ • امر الممتحن و تبصیر ابن کیسوم المفتَتن؛ • اختلاف الاقاویل لاستخراج التحاویل؛ • التحلیل والتقطیع للتعدیل؛ در جدول‌های تعدیل خورشید از طریق تحلیل حَبَش ـ احمدبن عبداللّه مروزی معروف به حَبَش (حاسب) ـ نسخه‌ای از این کتاب در هند نگهداری می‌شود.
• مقاله تهذیب الطرق المحتاج الیها فی استخراج هیئته الفلک عند الموالید و تحاویل السنین و غیرها؛ • مفتاح علم الهیئة در مبادی علم هیأت با صرف نظر از أشکال؛ • تهذیب فصول الفرغانی در دویست ورق؛ • إفراد المقال فی امر الأظلال چاپ شده؛ • استعمال دوائر السموت لإستخراج مراکز البیوت؛ •مقاله طالع قبّة الارض و حالات الثوابت ذوات العروض؛ • مقاله کوتاه اعتبارُ مقدار اللیل و النهار فی جمیع الارض؛ • تحدید نهایات الأماکن لتصحیح مسافات المساکن؛
ابوریحان در
رجب سال
۴۱۶ (هجری قمری) در غزنین کار تألیف آن را به پایان رسانده، موجود است و به فارسی نیز برگردانده شده است. بیرونی در این کتاب نظریه ابن سینا در تعیین طول جغرافیایی گرگان را نقد کرده است.
• تهذیب الأقوال فی تصحیح العروض و الأطوال در دویست ورق؛ • تصحیف المنقول من العرض و الطول؛ • مقاله تصحیح الطول و العرض لمساکن المعمور من الأرض در بیست ورق؛ • مقاله تعیینُ البلد من العرض و الطول در بیست ورق؛ • مقاله استخراج قدر الارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال؛ • مقاله غروب الشمس عند منارة اسکندریه؛ • مقاله اختلاف الواقع فی تقاسیم الأقالیم؛ یاقوت این اثر را که بیرونی در سال
۴۲۲ هـ.ق تألیف کرده، به خط او دیده است.
• مقاله اختلاف ذوی الفضل فی استخراج العرض و المَیل؛ • الأجوبة و الأسئلة لتصحیح سمت القبله؛ • ایضاح الادلة علی کیفیة سمت القبلة؛ • تهذیب شروط العمل لتصحیح سموت القبل در چهل ورق؛ • تقویم القبلة بُبست بتصحیح طولها و عرضها؛ • الإنبعاث لتصحیح القبله (الانبعاث لتصحیح القبلة کاث)؛ • تلافی عوارض الزلة فی کتاب دلائل القبله؛ • تذکرة فی الحساب و العدّ بارقام السند و الهند؛ • استخراج الکعاب و اضلاع ماوراءهُ من مراتب الحساب؛ • کیفیة رسوم الهند فی تعلم الحساب رأی العرب فی مراتب العدد أصوب من رأی الهند؛ • راشیکات الهند؛ • در باب نسبت و تناسب در ریاضیات هند سکلب الأعداد؛ • ترجمه و تنقیح روش حساب یعنی قسمتی از کتاب براهم سدهاند پسیدهانتا؛ که در هیأت و نجوم اسلامی به نام زیج سند هند معروف است.
• منصوبات الضرب؛ • تجرید الشعاعات و الانوار عن الفضائح المدونة فی الأسفار؛ که به نام
امیرقابوس بن وشمگیر تألیف کرده؛ • مقاله تحصیل الشعاعات بأبعد الطرق عن الساعات؛ • مقاله مطرح الشعاع ثابتاً علی تغیر البقاع؛ • تمهید المستقر لتحقیق معنی الممر (نسخه خطی آن موجود است)؛ • استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاصطراب؛ در هشتاد ورق که نسخه ای از آن در کتابخانه مجلس شوری موجود است. ابن ابی أصیبعه کتابی با عنوان تسطیح الکره یا چنان‌که در بعضی دیگر از منابع آمده الاستیعاب فی تسطیح الکره برای ابوریحان ذکر کرده که
آقابزرگ تهرانی معتقد است همان کتاب استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعة الاصطرلاب می‌باشد.
• تسهیل التصحیح الاصطرلابی و العمل بمرکباته من الشمالی و الجنوبی؛ دو مقاله درباره ساخت اسطرلاب و بعضی کاربردهای آن که نسخه خطی از آن در کتابخانه ملک تهران موجود است، • تسطیح الصور و تبطیح الکور؛
در انتقال تصویر صور سماوی و مواضع شهرها و کشورها از سطح کروی به روی صفحه که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. • اخراج ما فی قوة الاصطرلاب الی الفعل؛ • استعمال الاصطرلاب الکری؛ • مقاله تعبیر المیزان لتقدیر الأزمان؛ • تحصیل الآن من من الزمان عند الهند در صد ورق؛ • الارشاد الی صوم النصاری و الاعیاد؛ • الاعتذار عما سبق لی فی تاریخ الاسکندر؛ • تکمیل حکایات عبداللّه لملک الطبیب البستی فی مبدأ العالم و النتهائه نزدیک به صد ورق؛ • مقاله دلالة الآثار العلویة علی الاحداث السفلیه؛ • مقاله ابطال ظنون فاسدة خطرت علی قلوب بعض الاطباء فی امر الکواکب الحادثة فی الجو؛ • الکلام علی الکواکب ذوات الاذناب و الذوائب.
• مضیئات الجو الحادثة فی العلو؛ • مقاله تصفح کلام ابی سهل القوهی فی الکواکب المنقضه؛ • تحقیق منازل القمر؛ • الفحص عن نوادر ابی حفص عمربن الفرخان؛ • مقاله النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی الحجم؛ • استخراج الاوتار فی الدائرة بخواص الخط المنحنی فیها به عربی و فارسی چاپ شده است؛ • مقاله المساحة للمسافر المُقوی (مسافر بیابان گرد)؛ • مقاله نقل خواص الشکل القطاع الی ما یغنی عنه؛ • مقاله لوازم تجزی المقادیر لا الی نهایة قریبةٌ من امرالخطین اللذین یقربان و لا یلتقیان فی الاستبعاد؛ • مقاله صفة اسباب السخونة الموجودة فی العالم و اختلاف فصول السنة؛ • مقاله البحث عن الطریقة المذکورة فی کتاب الآثار العلویة؛ • المسائل البلخیة فی المعانی المتعلقة بانکسار الصناعة؛ • الجوابات عن المسائل الواردة من منجمی الهند در ۱۲۰ ورق؛ • الجوابات عن المسائل العشر الکشمیریه؛ • التفهیم لاوائل صناعة التنجیم در نجوم و هندسه و حساب و جبر و مقابله که در سال
۴۲۰ (هجری قمری) برای ریحانه دفتر حسن (حسین) خوارزمی تألیف کرد. این اثر که گنجینه‌ای بس ارزشمند در ادبیات و زبان فارسی است یگانه کتابی بوده که ابوریحان به زبان فارسی و بار دیگر به زبان عربی برای نوآموزان علم نجوم تألیف کرده است.
• مقاله تقسیط القوی الدلالات بین اجزاء البیوت الاثنی عشر؛ • مقاله حکایة طریق الهند فی استخراج العمر؛ • مقاله سیر سهمی السعادة و الغیب؛ • الارشاد الی تصحیح المبادی؛
مشتمل بر نمودارها.
زرکلی از کتاب الارشاد فی احکام النجوم او یاد کرده که به چاپ رسیده و احتمالاً همین کتاب است. • مقاله تبیین رأی بطلمیوس فی السالخداه؛ • الموالید الصغیر؛ این کتاب ترجمه کتاب براهیمهر منجم و ریاضیدان اوایل قرن ششم میلادی می‌باشد، • حدیث قسیم السرور و عین الحیاة یا شادبهر در فلسفه؛ • حدیث اورمزدیار و مهریار در فلسفه، قصة وامق و عذراء؛ • حدیث صَنَمَی البامیان؛ شهری که بت خانه معروف آن دارای دو بت سرخ بت و خنگ بت بوده است، • حدیث داذمه و کرامی دخت (حدیث دادمهر و گرامی دخت)؛ پنج اثر اخیر از فارسی به عربی برگردانده شده است. • حدیث نیلوفر فی قصة دبیستی و بربهاکر؛ • قافیة الالف من الاتمام فی شعر ابی تمام؛
• مقاله الاستبحار فی قد الأشجار؛ • تحصیل الراحة بتصحیح المساحة؛ • التحذیر من قبل الترک؛ • القرعة المصرّحة بالعواقب.
• القرعة المثمنه لاستنباط الضمائر المخمنة و شرح مزامیر القرعة المثمنه؛ • ترجمه کلب یاره؛ مقاله‌ای درباره بیماری‌های عفونی که از زبان هندی برگردان شده است.
• تحقیق ماللهند من مقالة مقبولة فی العقل او مردولة؛ یکی از معروف‌ترین آثار بیرونی در مورد عقاید و افکار، آداب و رسوم، جغرافیای طبیعی و انسانی هند، آرای هندوها در باب مسائل فلسفه، گاه شماری و هیأت و نجوم و از کتاب‌های مرجع درباره هندشناسی در جهان که پس از سال
۴۲۱ (هجری قمری) یعنی پس از مرگ سلطان محمود تألیف آن پایان یافته و از آن با عنوان تاریخ الهند، رحلة البیرونی یا عجایب الهند نیز یاد می‌شود.
• مقاله علة علامات البروج فی الزیجات من حروف الجمَّل؛ • سخنی در المستقر و المستودَع؛ • مقاله باسدیو الهند عند مجیئه الادنی؛ • ترجمه کتاب شامل (کتاب سانک) فی الموجودات المحسوسة و المعقوله؛ • ترجمه کتاب پاتنجل در رهایی نفس از قید تن.
ابوریحان همچنین از آثاری که قبلاً نوشته بوده ولی نسخه یا پیش‌نوشت آن‌ها از دست او رفته خبر داده که بعضی از آن‌ها عبارت‌اند از:
• التنبیه علی صناعة التمویه در احکام نجوم؛ • التطبیق الی تحقیق حرکة الشمس؛ • تنویر المنهاج الی تحلیل الأزیاج؛ • البرهان المنیر فی اعمال التسییر؛ • تنقیح التواریخ
(تصحیح التواریخ).
سپس از آثاری که در این سال
۴۲۷ (هجری قمری) در دست تألیف داشته و به صورت ناتمام باقی مانده خبر می‌دهد؛ از جمله:
• القانون المسعودی؛ در هیأت و نجوم و ریاضی که به نام
مسعود غزنوی (۴۲۱ ـ
۴۳۲ هـ.ق) تألیف کرده است. گفته می‌شود بیرونی چون از تألیف این کتاب فارغ شد، مسعود یک فیل نقره‌ای به عنوان جایزه برای او فرستاد؛ اما وی به بهانه این‌که از آن بی‌نیاز است آن را به خزانه شاهی بازگرداند. این کتاب در سه مجلد به چاپ رسیده و به انگلیسی نیز ترجمه شده است.
• الآثار الباقیة من (عن) القرون الخالیه؛ در ذکر تواریخ، اعیاد، ایام مشهوره اممِ مختلف، کیفیت اختلاف تقویم‌ها، همچنین در ذکر مسائل ریاضی، طبیعی، ترسیم نقشه‌های جغرافیایی، کشف علل، خاصیت جزر، مد رودخانه‌ها و فوران آب از بعضی چشمه‌ها که در حدود سال ۳۹۱ (هجری قمری) به نام
امیرشمس المعالی قابوس تألیف کرده؛ ولی چنان‌که از رساله فهرست او بر می‌آید تا سال ۴۲۷ (هجری قمری) هنوز کار تألیف آن به پایان نرسیده بوده است. این اثر نخستین بار با تحقیق و مقدمه ادوارد زاخائو آلمانی به چاپ رسید و سپس به انگلیسی نیز ترجمه و منتشر کرد. اما متن مصحح زاخائو افتادگی‌هایی داشت که با کوشش عده‌ای از محققان قسمت گمشده آن نیز پیدا شد و تحت عنوان ساقطات الآثار الباقیه منتشر شد. همچنین شرح و ترجمه آثار الباقیه به فارسی تحت عنوان تاریخ اعتضاد السلطنه به دست علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه فرزند
فتحعلی شاه قاجار صورت گرفت. ترجمه دیگری از این کتاب نیز به فارسی در دست است. اثر دیگر مربوط به این کتاب، الالتقاط عن الاثار الباقیه از ابوریحان است.
• الارشاد الی مایدرک و لاینال من الأبعاد؛ • الکتابةُ فی المکاییل و الموازین و شرائط الطیّار و الشواهین؛ • جمع الطرق السائره فی معرفة اوثار الدائره؛ • تصور امر الفجر و الشفق فی جهتی الشرق و الغرب من الافق؛ • تکمیل صناعة التسطیح؛ • جلاء الأذهان فی زیج البتّانی؛
محمد بن سنان بن جابر حرانی معروف به بتانی نویسنده الزیج الصابی، تحدید المعمورة و تصحیها فی الصوره، علل زیج جعفر المکنی بابی معشر (
جعفر بن محمد بلخی (م
۲۷۲ هـ.ق).
ابوریحان در الآثار الباقیه به بعضی دیگر از کتاب‌های خود اشاره کرده که در فهرست مذکور نیامده‌اند؛ از جمله:
• الستشهاد باختلاف الارصاد؛
• الارقام؛
• اخبار القرامطه و المبیضه.
بیرونی آثار دیگری هم دارد، که عبارت‌اند از:
• الجماهر فی الجواهر؛
در کانی‌شناسی، شناخت انواع جواهر، وزن مخصوص، خواص آن‌ها که چاپ شده است. ابوریحان در مقدمه این کتاب در چهارده ترویحه (تأمل) با استعانت از آیات
کلام الله تنها به مباحث اخلاقی پرداخته و صفاتی چون بخل و حرص را تقبیح کرده است. به ترغیب صفاتی چون مروت، فتوت، پاکیزگی در بدن و لباس می‌پردازد.
در ترویحه آخر نیز به فلسفه حرمت نوشیدن آب در ظرف‌های طلا و نقره اشاره دارد.
وی پس از این مقدمه نسبتاً نامتجانس نسبت به موضوع کتاب وارد متن می‌شود. تحقیقات او در این کتاب درباره به اوزان مخصوص مواد به حدی دقیق است که با آخرین تحقیقات درباره آن‌ها منطبق یا بسیار نزدیک به آن‌ها است.
• صَیْدنه یا صیدلَه؛
در شناخت ماهیات ادویه، اسمای گوناگون آن‌ها، خواص آن‌ها که در اواخر عمر خود نوشته و بر طبق حروف الفبا مرتب کرده است. این اثر را
جلال‌الدین ابوبکر علی بن عثمان کاسانی میان سال‌های
۶۰۷ تا
۶۳۳ هـ.ق به فارسی ترجمه کرده و به کوشش برخی محققان معاصر به چاپ رسیده است. در متن عربی قسمت خواص ادویه وجود ندارد و ظاهراً مترجم از تألیف دیگری به آن افزوده است.
• العمل بالاسطرلاب؛
• اختصار کتاب بطلیموس القلوذی.
به گفته
ابن ابی‌اصیبعه، ابوریحان ۲۶ مسئله نیز از
ابن سینا سؤال کرده که در فهرست آثار ابن سینا تحت عنوان عشر مسائل اجاب عنها لابی الریحان و جواب ست عشرة مسأله لابی الریحان از آن یاد می‌شود.
ولی مشهور این است که ابوریحان ابتدا ده مسئله فلسفی از کتاب السماء و العالم ارسطو از ابوعلی سینا سؤال کرده بود که ابوعلی نیز به آن‌ها پاسخ داد.
ظهرالدین بیهقی می‌نویسد: ابوریحان پاسخ‌های ابوعلی را قانع کننده ندانست و ضمن مطرح کردن سؤالات دیگر، به شدت بر او اعتراض کرده و حتی کلمات نامناسب درباره او به کار برد؛ از این رو ابوعلی از مناظره و پاسخ مجدد به ابوریحان امتناع نمود و جواب پاسخ او را به یکی از مبرّزترین شاگردان خود، یعنی
ابوعبداللّه معصومی واگذار کرد.
اکنون اثری از شیخ الرئیس به نام جوابات ابی‌ریحان البیرونی (شامل هیجده مسئله) در دست است که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مجلس در تهران نگهداری می‌شود.
میرزا ابوالفضل ساوجی این اثر را به فارسی ترجمه کرده
که در نامه دانشوران ذیل ابوعبداللّه معصومی به‌طور کامل درج شده است.
ابن ابی‌اصیبعه و برخی دیگر با اشاره به کتاب القانون المسعودی کتابی نیز تحت عنوان الزیج المسعودی برای او فهرست کرده‌اند که مانند قانون برای مسعود غزنوی تألیف کرده است.
برای
خوارزمی آثاری نیز
یاقوت حموی ذکر کرده که عبارت‌اند از:
• التعلل با حالة الوهم فی معانی نظم اولی الفضل (اولی الفهم)؛
• شرح دیوان ابی تمام؛ که یاقوت آن را به خط او به صورت ناتمام دیده است،
• مختار الاشعار و الآثار؛
• لوازم الحرکتین؛ که بسیاری از کلمات آن از آیات قرآن اقتباس شده است،
• الدستور؛ که به نام مودودبن مسعود غزنوی (
۴۳۲ ـ
۴۴۱ هـ.ق) تألیف کرده است؛
• تاریخ السلطان محمود و اخبار ابیه؛
• سر السرور؛ شعر که یاقوت برخی از آن‌ها را نقل کرده است؛
• المسامرة فی اخبار خوارزم؛
از این کتاب اثر نیست و تنها فصلی چند از آن را
ابوالفضل بیهقی در خاتمه تاریخ خود نقل کرده است.
محمد بن احمد آثاری داشته که در منابع گوناگون نیز برخی از آن آثار به چشم می‌خورد:
• دلائل القبله؛ • الشموس الشافیة للنفوس؛ • العجایب الطبیعیة و الغرائب الصناعیه در غرائم و طلسمات؛ • المقالات والآراء و الدیانات؛ • ریاض المنجمین؛
• رسالة اشکال الهندسه؛ • رسالة فی الاحجار و الجواهر؛ احتمال دارد همان کتاب الجماهر فی الجواهر باشد، • الأطوال للفرس؛ • تاریخ الأمم الشرقیه؛
• غرّة الزیجات؛ ترجمه‌ای از کتاب کَرَن تِلَک اثر ویجایاناندی بنارسی هندی که در چهارده باب به عربی ترجمه کرده و به چاپ رسیده است، • نزهة النفوس و الافکار فی خواص الموالید الثلاثة المعادن و النبات و الاحجار؛ که نسخه خطی از آن در دست است،
• حکایة الآلة المسماة السدس الفخری؛ رساله کوتاهی درباره آلت نجومی سدس فخری که از اختراعات
ابومحمود خجندی در قرن چهارم بوده و به فرانسوی و روسی ترجمه شده است، • الدرر فی سطح الاُکر؛ که نسخه‌ای از آن در انگلستان نگهداری می‌شود، • رسالة فی تصویر الکواکب و البلدان فی ایّ دائرتین اردنا؛ نسخه خطی از آن موجود است، • مقالة فی صنعة الاسطرلاب؛ نسخه‌ای از آن در کتابخانه دانشگاه تهران وجود دارد و غیر از کتاب استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب است، • رسالة فی الاسطرلاب؛ رساله مفصلی درباره کاربردهای مختلف اسطرلاب در ۶۷ باب که احتمالاً همان کتاب العمل بالاسطرلاب است، • مقالة فی التطریق باستعمال فنون الاسطرلاب؛ نسخه‌ای از آن در پاریس است، • مقیاس المرجع فی العمل باسطرلاب المسطح؛ • جوامع معانی؛ کتاب
ابی حامد الصاغانی فی التسطیح التام نسخه خطی آن در هلند موجود است، • رسالةٌ فی التوسط بین ارسطوطالیس و جالینوس فی المحرک الاول؛
• ریاضة الفکر و العقل؛
• دفتر السنه؛
• الزیج العلائی؛
• کیفیة وضع الاسطرلاب؛ نسخه‌ای از آن در کتابخانه آل قزوینی در بصره موجود است،
• مقادیر اللیل و النهار؛ که برای سلطان محمود تألیف کرده است،
• بدائع اللوامع؛
• تحریر المجسطی؛
•رسالة الأبعاد و الأجرام؛ کتاب اخیر در مساحت زمین، مقدار دوری ماه از زمین، قطر خورشید، بُعد وحجم سیارات منظومه شمسی و موضوعات دیگر از این قبیل که در ضمن الرسائل المتفرقه فی الهیئة در حیدرآباد هند به چاپ رسیده است.
• جدول الدقائق؛ • جدول التقویم؛ • المسائل الهندسیه؛ احتمالاً همان کتاب رسالة اشکال الهندسه باشد، • مواقع السمت؛ • کریة السماء؛ • امتحان الشمس؛ • رؤیة الاهله؛ • اصلاح شکل منالاوس؛ • القسی الفلکیه؛ • دوائر السموات فی الاسطرلاب؛ • منازعة اعمال الاسطرلاب.
ابوریحان سرانجام پس از ۳۲ سال اقامت در
غزنین در سال
۴۴۰ (هجری قمری) یا پس از آن
در همان شهر از دنیا رفت.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن احمد بیرونی»، ج۳، ص۲۹۹.
