• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمد بن عبدالرحیم غرناطی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





محمد بن عبدالرحیم غرناطی (۴۷۳ ـ ۵۶۵ هـ.ق) فقیه، محدث و جغرافی‌نگار اندلسی بود.
وی سفرهای گسترده‌ای به مصر، عراق، ایران، خوارزم، حجاز، شام و جزایر مدیترانه انجام داد.
او در جریان این سفرها به گردآوری اطلاعات درباره عجایب سرزمین‌ها، بناها و آداب مردمان پرداخت.
مهم‌ترین آثار ایشان المغرب فی بعض عجایب المغرب و تحفة الألباب و نخبة الإعجاب هستند که به توصیف جغرافیایی، طبیعی و افسانه‌ای جهان می‌پردازند.
گرچه وی فقیه و محدث نیز بود، آثار عمده‌اش در زمینه عجایب‌نگاری است و برخی او را زودباور دانسته‌اند.
شاگردانی چون زبیدی و ابن لبیده از او بهره برده‌اند.
ایشان در سال ۵۶۵ (هجری قمری) در دمشق درگذشت.



ابوحامد محمد بن عبدالرحیم بن سلیمان بن ربیع غرناطی مازنی قیسی اندلسی کنیه‌اش را ابوعبداللّه و ابواحمد
[۷] بارتولد، و. و، ترکستان نامه، ج۱، ص۹۹.
و نام پدرش را عبدالرحمان نیز آورده‌اند.
[۸] بالنثيا، آنخل جنثالث، تاریخ الفکر الاندلسی، ص۳۱۲.
به همین دلیل اسماعیل پاشا آنان را دو نفر تصور کرده است.
[۹] بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۴.
ایشان در سال ۴۷۳ (هجری قمری) در غرناطه متولد شد.
[۱۳] بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۴.
او در شهر اقلیش، شهری در اندلس از اعمال شنت بریه، سکونت گزید و به آموختن روی آورد.



ابن عبدالرحیم در سال ۵۰۸ (هجری قمری) هنگامی که ۳۵ ساله بود، در پی کسب دانش به اسکندریه و قاهره رفت.
او فقه و برخی علوم دیگر را در آن جا آموخت.
[۱۶] غرناطی، محمد بن عبدالرحیم، تحفة الالباب و نخبة الاعجاب (مقدمه)، ص۱۲.
از زمان بازگشت وی به اندلس گزارشی نیست، اما در سال ۵۱۱ (هجری قمری) برای بار دوم به سفر رفت.
از جزیره ساردنی و سیسیل دیدن کرد؛ سپس رهسپار اسکندریه و قاهره شد. در سال ۵۱۶ (هجری قمری) به مدت چهار سال در بغداد اقامت گزید و در جلسات درس محدث ابوالعز احمد بن عبیداللّه بن کادش حضور یافت.
در سال ۵۲۴ (هجری قمری) به ایران رسید و از بعضی شهرها دیدن کرد. در سال ۵۵۳ (هجری قمری) به سخسین [محل کنونی آن مشخص نیست] و سال بعد به خوارزم عزیمت نمود.
سپس در سال ۵۵۵ (هجری قمری) به حج رفت و پس از آن به بغداد بازگشت.
[۲۱] عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۶۸.


مازنی در بغداد مورد توجه و حمایت یحیی بن هبیره، وزیر ادیب و فقیه مستنجد عباسی (حکومت ۵۵۵ ـ ۵۶۶ هـ.ق) قرار گرفت. کتاب المغرب فی بعض عجایب مغرب را با حمایت وی نوشت و به او تقدیم کرد. در سال ۵۵۷ (هجری قمری) به موصل و سپس به حلب و دمشق رفت.
[۳۰] عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۷۰.
ایشان برای به دست آوردن دانش و تجربه علاوه بر سفر به نقاط گوناگون، با مردم نیز درباره عجایب سرزمین‌های شان گفتگو می‌کرد.


غرناطی درباره بناها و ساختمان‌ها، اطلاعات جالب و شنیدنی داده است.
[۳۲] عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۷۱.
برای مثال ستون هرکولس را در سال ۵۴۰ (هجری قمری) دیده و همچنین از داخل اهرم خوفو دیدن کرده است.
او به مشاهدات شخصی اهمیت بسیاری می‌داد.
با این حال وی را فردی زودباور دانسته‌اند،
[۳۳] عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۷۱.
که نوشته‌هایش حاوی خرافات و خوارق است.
[۳۴] بالنثيا، آنخل جنثالث، تاریخ الفکر الاندلسی، ص۳۱۲.
با این‌که فقیه و محدث بود، در این موضوعات تألیف چندانی ندارد و عمده آثار او درباره عجایب و غرایب است که یا شنیده یا در سفرهایش دیده است.
او مطالب مفیدی درباره مناطق رود ولگا و قفقاز بیان کرده است.
[۳۶] عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۷۰.
به غیر از جغرافیدانانی چون قزوینی،
[۳۷] قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، ص۲۳۴.
وردی، مقریزی و ابن ایاس، دانشمندان علوم دیگر مانند اشبهی صاحب مجموعة الادبیه از کتاب او استفاده کرده‌اند.
[۳۸] عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۷۱.


ابوحامد غرناطی علاوه بر ابن کادش از استادان دیگری چون مرشد بن یحیی مدینی (م ۵۱۷ هـ.ق) و محمد بن احمد رازی بهره گرفت.


ابوحامد شاگردانی داشته که می‌توان به؛ حسین بن مبارک زبیدی، ابوالفضل بن سارح، احمد بن صالح بن شافع، احمد بن عمر بن لبیده، عمر بن علی قرشی و علی بن یحیی بن ادریس اشاره نمود، که از شاگردان او بودند.
[۴۷] ذهبی، محمد بن احمد، المختصر من تاریخ ابن الدبیثی، ص۳۹.



محمد بن عبدالرحیم چند کتاب دارد که عبارت‌اند از:
• المُغرب فی عجایب المَغرب؛ • تحفة الالباب و نخبة الاعجاب؛ این کتاب در موصل و به تشویق شیخ معین‌الدین ابوحفص اربیلی (اردبیلی) تألیف شد.
[۵۲] غرناطی، محمد بن عبدالرحیم، تحفة الالباب و نخبة الاعجاب (مقدمه)، ص۱۲.
گابریل فران فرانسوی آن را در مجله آسیایی به طبع رسانده است.
[۵۳] عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۷۰.
این دو کتاب مهم‌ترین آثار غرناطی می‌باشد و کتاب دوم شامل مقدمه و چهار بخش است:
• بخش اول در توصیف دنیا و ساکنان آن، انسان‌ها و جنیان؛
• بخش دوم در وصف عجایب سرزمین‌ها؛
• بخش سوم در چگونگی دریاها و حیوانات؛
• بخش آخر در توصیف قبور مردگان.
آثار دیگر او به این شرح است:
• عجایب مخلوقات؛ • تحفة الکبار فی اسفار البحار؛
[۵۸] غرناطی، محمد بن عبدالرحیم، تحفة الالباب و نخبة الاعجاب (مقدمه)، ص۱۲.
• نخبة الاذهان فی عجایب البلدان؛ • المجموع در شرح اصول توحید؛ که در کتابخانه ظاهریه دمشق موجود است.

غرناطی در سال ۵۶۵ (هجری قمری) در شهر دمشق درگذشت.
(دیگر منابع:
[۶۹] مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۵، ص۳۱۹- ۳۲۱.
[۷۰] سرکیس، یوسف، معجم المطبوعات العربیة و المعربه، ج۱، ص۲۹۹.
)



۱. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۱۹۹.    
۲. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۲۷.    
۳. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۴.    
۴. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۰۲.    
۵. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۷.    
۶. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۱۹۹.    
۷. بارتولد، و. و، ترکستان نامه، ج۱، ص۹۹.
۸. بالنثيا، آنخل جنثالث، تاریخ الفکر الاندلسی، ص۳۱۲.
۹. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۴.
۱۰. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۱۹۹.    
۱۱. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۰۲.    
۱۲. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۸.    
۱۳. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۴.
۱۴. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۲۰۰.    
۱۵. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۰۲.    
۱۶. غرناطی، محمد بن عبدالرحیم، تحفة الالباب و نخبة الاعجاب (مقدمه)، ص۱۲.
۱۷. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۰۲.    
۱۸. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۲۷.    
۱۹. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۴.    
۲۰. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۲۰۰.    
۲۱. عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۶۸.
۲۲. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۴.    
۲۳. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۰۲.    
۲۴. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۷.    
۲۵. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۲۷.    
۲۶. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۴.    
۲۷. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۲۷.    
۲۸. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۲۷.    
۲۹. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۴.    
۳۰. عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۷۰.
۳۱. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۸.    
۳۲. عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۷۱.
۳۳. عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۷۱.
۳۴. بالنثيا، آنخل جنثالث، تاریخ الفکر الاندلسی، ص۳۱۲.
۳۵. زرکلی، خیرالدین، الاعلام،، ج۶، ص۱۹۹.    
۳۶. عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۷۰.
۳۷. قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، ص۲۳۴.
۳۸. عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۷۱.
۳۹. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۰۲.    
۴۰. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۰۲.    
۴۱. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۷.    
۴۲. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۰۲.    
۴۳. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۷.    
۴۴. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۷.    
۴۵. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۷.    
۴۶. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۷.    
۴۷. ذهبی، محمد بن احمد، المختصر من تاریخ ابن الدبیثی، ص۳۹.
۴۸. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۲۷.    
۴۹. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۴.    
۵۰. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۲۰۰.    
۵۱. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۲۰۰.    
۵۲. غرناطی، محمد بن عبدالرحیم، تحفة الالباب و نخبة الاعجاب (مقدمه)، ص۱۲.
۵۳. عبدالرحمن، حمیده، اعلام الجغرافیین العرب، ص۳۷۰.
۵۴. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۲۰۰.    
۵۵. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۲۰۰.    
۵۶. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۰۲.    
۵۷. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۸.    
۵۸. غرناطی، محمد بن عبدالرحیم، تحفة الالباب و نخبة الاعجاب (مقدمه)، ص۱۲.
۵۹. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۸.    
۶۰. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۲۰۰.    
۶۱. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۲۰۰.    
۶۲. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۱۹۹.    
۶۳. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۰۲.    
۶۴. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۸.    
۶۵. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۲۰۲.    
۶۶. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۲۰۰.    
۶۷. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۴.    
۶۸. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۲۵۸.    
۶۹. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۵، ص۳۱۹- ۳۲۱.
۷۰. سرکیس، یوسف، معجم المطبوعات العربیة و المعربه، ج۱، ص۲۹۹.



• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن عبدالرحیم غرناطی»، ج۴، ص۳۵۶-۳۵۷.






جعبه ابزار