محمد بن علی حصکفی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حَصْكَفى ، علاءالدین محمد بن على، فقیه و محدّث حنفى قرن یازدهم بود. وى در ۱۰۲۱ (بغدادى، هدیة العارفین، ج۲، ستون ۲۹۵) یا ۱۰۲۵ (زركلى، ج۶، ص۲۹۴) در دمشق زاده شد. اصالتاً اهل حِصْن كَیفا در تركیه بود و ازاین‌رو به حصكفى مشهور شد. علوم دینى را نخست در دمشق نزد پدرش و محمد افندی‌محاسنى و سپس در رَملَه نزد خیرالدین رَملى فراگرفت. وى از محاسنى و رملى حدیث نیز شنید و اجازه نقل حدیث دریافت كرد. همچنین در بیت‌المقدّس از فخر بن زكریا مقدسى و در مدینه، در مسیر حج، از صفى قَشاشى حدیث شنید. از دیگر مشایخ حدیثى او، از منصور بن على سطوحى و ایوب خلوتى و عبدالباقى حنبلى یاد شده است (محبى، ج۴، ص۶۳؛ ابن‌عابدین، ج۱، ص۱۴ـ۱۵).
علاءالدین، بنابه نقل شاگردش محبى (محبى، ج۴، ص۶۴)، ابتدا فقیر بود، ولى پس از سفر به روم (قسطنطنیه) در سال ۱۰۷۳ و اقبال یكى از وزیران دولت عثمانى به او، وضع مالی‌اش خوب شد. در كارنامه علمى و اجتماعى او، داشتن منصب امامت جماعت، افتا و قضا در شهرهاى دمشق و حماه و صیدا، احراز كرسى تدریس و سرپرستى مدارس دینى و تربیت شاگردان بسیار (از جمله اسماعیل بن على حائك، درویش حلوانى، اسماعیل بن عبدالباقى كاتب و عمر بن مصطفى وزان) و تألیف آثار ارزشمند ثبت شده است. وزیر یاد شده، پس از فتح شهر قندیه، حصكفى را مأمور كرد تا خطبه پیروزى بخواند و همین امر بر شهرت حصكفى افزود. علاءالدین حصكفى در ۱۰۸۸ در دمشق درگذشت (محبی، ج۴، ص۶۳ـ ۶۴). محبى (محبى، ج۴، ص۶۴ـ۶۵) درباره احوال روحى او قبل از مرگ مطالبى آورده و آنها را دلیل بر حسن عاقبت او دانسته است.
حصكفى، چنان‌كه از آثارش برمی‌آید، بیشتر همّ خود را مصروف ترویج و تدریس فقه حنفى كرد و یادگیرى آن را بر دیگر علوم اسلامى ترجیح می‌داد. وى یادگیرى فلسفه، منطق، موسیقى، شعبده و تنجیم را حرام می‌دانست (حصكفى، ج۱، ص۳۸ـ۴۶).
از حصكفى آثار متعددى برجاى مانده كه مشهورترین آنها الدرّالمختار، در شرح تنویرالابصار محمد بن عبداللّه تمرتاشى، در فقه حنفى است. او پیش از نوشتن این اثر، طرح تألیف اثرى مبسوط را در شرح تنویرالابصار، به نام خزائن‌الاسرار و بدائع الافكار، در ده جلد در سر داشته، ولى پس از تألیف جلد اول آن، از طرح خود منصرف شده و این اثر موجز را نوشته است (حصكفى، ج۱، ص۱۶ـ۱۷). الدرّالمختار مشتمل بر مقدمه‌اى نسبتآ طولانى با مطالب متنوع (حصكفى، ج۱، ص۳۵ـ۷۸) و ۵۵ باب (از كتاب الطهاره تا كتاب الفرائض) است. این كتاب در فقه حنفى اهمیت ویژه‌اى دارد و فقهاى بسیارى بر آن شرح یا حاشیه نوشته‌اند، از جمله خلیل بن محمد فتال، عبدالرحمان بن ابراهیم معروف به ابن‌عبدالرزّاق و احمد بن محمد طَحْطاوى (ابن‌عابدین، ج۱، ص۳؛ ابن‌عابدین، ج۱، ص۱۵؛ بغدادى، ایضاح‌المكنون، ج۱، ستون ۲۹۴؛ بغدادى، ایضاح‌المكنون، ج۲، ستون ۸۷؛ بغدادى، ایضاح‌المكنون، ج۲، ستون ۲۲۵؛ بغدادى، ایضاح‌المكنون، ج۲، ستون ۲۳۳؛ بغدادى، ایضاح‌المكنون، ج۲، ستون ۶۳۰؛ اسماعیل بغدادى، هدیة العارفین، ج۱، ستون ۱۸۴؛ اسماعیل بغدادى، هدیة العارفین، ج۱، ستون ۳۳۸؛ اسماعیل بغدادى، هدیة العارفین، ج۱، ستون ۵۵۲؛ اسماعیل بغدادى، هدیة العارفین، ج۱، ستون ۵۶۴؛ اسماعیل بغدادى، هدیة العارفین، ج۱، ستون ۶۳۰؛ اسماعیل بغدادى، هدیة العارفین، ج۲، ستون۳۷۰، ۳۷۴). مهم‌ترین آنها حاشیه ابن‌عابدین (متوفى ۱۲۵۲) به نام ردّالمحتار على الدرّالمختار و تكمله آن از فرزند ابن‌عابدین، محمد علاءالدین (متوفى ۱۳۰۶)، است. ابن‌عابدین در این حاشیه به دیگر حاشیه‌هاى مهم الدرّالمختار نیز توجه داشته و آنها را ضمیمه حاشیه خود كرده است (ابن‌عابدین، ج۱، ص۳). الدّرالمختار اولین بار در ۱۲۲۳ در هند چاپ سنگى شد (سركیس، ج۱، ستون ۷۷۹) و پس از آن بارها به همراه حاشیه ابن‌عابدین به‌چاپ رسید.
شمارى دیگر از آثار حصكفى عبارت‌اند از: الدُّرُ المُنتَقى فى شرح المُلتقى، در شرح مُلتَقَى الابحُر ابراهیم حلبى (متوفى ۹۵۶) در فقه حنفى؛ حاشیه بر تفسیر بیضاوى از سوره بقره تا سوره اسراء؛ تعلیقه بر صحیح بخارى؛ مختصر الفتاوى الصوفیة؛ الجمع بین فتاوى ابن‌نجیم (جمع التِمِرتاشى و جمع ابن‌صاحبها)؛ شرح قَطْر النَدى ابن‌هشام انصارى در علم نحو؛ و اِفاضة الانوار على اصول المَنار، در شرح المنار نسفى (متوفى ۷۱۰) در اصول فقه. ابن‌عابدین بر این شرح، حاشیه‌اى با عنوان نَسَمات الاسحار نوشته است (محبى، ج۴، ص۶۳؛ ابن‌عابدین، ج۱، ص۱۵؛ بغدادى، ایضاح‌المكنون، ج۲، ستون ۵۵۴؛ سركیس، ج۱، ستون ۷۷۸ـ۷۷۹).
فهرست منابع :
(۱) ابن‌عابدین، حاشیه ردّ المحتار على الدّر المختار: شرح تنویرالابصار، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛
(۲) اسماعیل بغدادى، ایضاح‌المكنون؛
(۳) اسماعیل بغدادى، هدیة العارفین؛
(۴) محمد بن على حَصكَفى، الدّرالمختار، در ابن‌عابدین؛
(۵) خیرالدین زركلى، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰؛
(۶) یوسف الیان سركیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبه، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛
(۷) محمدامین بن فضل‌اللّه محبى، خلاصة الاثر فى اعیان‌القرن الحادی‌عشر، (قاهره) ۱۲۸۴.
