• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمد بن محمد بقّالی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





محمد بن محمد بقّالی (حدود ۴۹۰ ـ ۵۶۲ هـ.ق) ادیب، نحوی و لغت‌شناس برجسته قرن ششم (هجری قمری) بود.
او اهل خوارزم و از شاگردان ممتاز ابوالقاسم زمخشری بود.
ایشان پس از وفات استاد، جایگاه علمی وی را در تدریس عربی و لغت به ارث برد.
او فردی معتقد، اهل اخلاق، پرهیزکار و دور از بیهوده‌گویی معرفی شده است.
ایشان که مذهبش حنفی بود، در نقد شعر، نثر‌نویسی و نگارش آثار علمی و ادبی مهارت فراوان داشت.
از آثار مهم وی می‌توان به تقویم اللسان فی النحو، التنبیه علی اعجاز القرآن، تفسیر القرآن، ترجمان القرآن و الهدایة فی المعانی و البیان اشاره کرد.
او در سال ۵۶۲ (هجری قمری) در جرجانیه خوارزم درگذشت.



ابوالفضل محمد بن محمد بن ابی‌القاسم بقّالی خوارزمی آدمی معروف به ابن بابجوک اهل خوارزم بود. تاریخ ولادت وی روشن نیست؛ اما با توجه به گفته یاقوت حموی که می‌نویسد: او هنگام مرگ هفتاد و اندی سن داشت، پس می‌توان ولادتش را حدود ۴۹۰ (هجری قمری) تخمین زد.
ایشان را فردی با اعتقادات صحیح، راسخ و کریم‌النفس معرفی کرده‌اند که از کارهای بیهوده پرهیز می‌کرد و در اموری که به وی ارتباطی نداشت، دخالت نمی‌کرد. او در نقد شعر نیز دستی تمام، نثری ساده و روان داشت.

خوارزمی درباره‌اش سخنانی گفته‌اند که از جمله؛ یاقوت در شرح حال او آورده است ملقب به زین المشایخ و از پیشگامان ادبیات عرب، نحو و لغت در روزگار خویش بود و آرا و نظریه‌هایش مورد توجه ادیبان و اهل علم قرار داشت؛ چنان‌که قول وی را اتمام حجت و برتر از دیگر اقوال دانسته‌اند. قرشی، مذهب وی را حنفی دانسته و آرای نادری را در ادبیات و نحو به او نسبت داده است.


ابوالفضل از شاگردان ممتاز و برجسته ابوالقاسم زمخشری، مفسر، ادیب و لغت‌شناس (م ۵۳۸ هـ.ق) بود که پس از وی جانشینش گردید و سالیان درازی کرسی تدریس داشت.

بقّالی کتاب‌هایی تالیف کرده که آثارش عبارت‌اند از:
• اذکار الصلاة؛ • اسرار الکذب؛ • الأسنی فی شرح اسماء اللّه الحسنی؛ • الاعجاب فی علم الاعراب؛ • آفات الکذب؛ • التراجم بلسان الاعاجم؛ • ترغیب العلم؛ • تقویم اللسان فی النحو؛ • التنبیه علی اعجاز القرآن؛ • جمع التفاریق فی الفروع؛ • صلاة البقالی؛
• فتاوی؛ • مصباح التنزیل فی التفسیر؛ • منازل العرب؛ • الهدایة فی المعانی و البیان؛ • اسرار الادب و افتخار العرب؛ • الاسمی فی سرد الاسماء؛ • میاه العرب؛ • تفسیر القرآن؛ • اسرار الکتب؛ که احتمالاً همان اسرار الکذب است و یکی تصحیف دیگری است.
• ترجمان القرآن؛ این کتاب مجموعه‌ای است در ۱۳۰ صفحه که در کتابخانه مدرسه بروجردی در نجف اشرف موجود است.

محمد در تاریخ درگذشتش اختلاف است؛ اما مشهور آن است که در ۵۶۲ (هجری قمری) در جرجانیه خوارزم از دنیا رفت.
۱. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۳۳۵.    
۲. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۱۸.    
۳. قرشی، عبدالقادر بن محمد، الجواهر المضیئه، ج۲، ص۳۷۲.    
۴. داوودی، محمد بن علی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۳۲.    
۵. سیوطی، عبدالرحمن، طبقات المفسرین، ص۱۱۷.    
۶. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۷. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۲۴۲.    
۸. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۱.    
۹. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۱۰. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۰۳۲.    
۱۱. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    
۱۲. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۶، ص۱۸۸.    
۱۳. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    
۱۴. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۳۳۵.    
۱۵. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۱۶. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۶، ص۲۶۱۸.    
۱۷. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۱۸. داوودی، محمد بن علی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۳۲.    
۱۹. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    
۲۰. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۲۱. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۲۲. قرشی، عبدالقادر بن محمد، الجواهر المضیئه، ج۲، ص۳۷۲.    
۲۳. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    
۲۴. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۲۵. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    
۲۶. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۲۷. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    
۲۸. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۲۹. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۳۰. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۳۱. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۳۲. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۰۳۲.    
۳۳. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۳۴. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۳۵. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    
۳۶. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۳۷. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۳۸. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۳۹. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ص۲۱۵.    
۴۰. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۴۱. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۴۲. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۴۳. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۴۴. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    
۴۵. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۴۶. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۴۷. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۴۸. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۴۹. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    
۵۰. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۵۱. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۵۲. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    
۵۳. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۲۴۲.    
۵۴. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۲۴۲.    
۵۵. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۲۴۲.    
۵۶. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    
۵۷. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۲۴۲.    
۵۸. قرشی، عبدالقادر بن محمد، الجواهر المضیئه، ج۲، ص۳۷۲.    
۵۹. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۶، ص۱۸۸.    
۶۰. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۶، ص۱۸۸.    
۶۱. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۲، ص۹۸.    
۶۲. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    
۶۳. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۱.    
۶۴. سیوطی، عبدالرحمن، طبقات المفسرین، ص۱۱۷.    
۶۵. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۶۶. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۰۳۲.    
۶۷. قرشی، عبدالقادر بن محمد، الجواهر المضیئه، ج۲، ص۳۷۲.    
۶۸. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۱۵.    
۶۹. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۰۳۲.    
۷۰. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۱۱، ص۱۳۷.    



• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن محمد بقّالی»، ج۴، ص۲۹۷.






جعبه ابزار