• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمد بن محمد عبیدلی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





محمد بن محمد عبیدلی (۳۳۸ ـ ۴۳۷ هـ.ق) از دانشمندان بزرگ امامیه و استاد علم انساب بود.
که نسبش به عبیدالله أعرج، از نوادگان امام سجاد (علیه‌السلام) می‌رسید.
او به سفر به شهرهای مختلف، از جمله دمشق و مصر پرداخت و از شیخ مفید و دیگر علما بهره برد.
تألیفات مهم او شامل تهذیب الانساب و نهایة الأعقاب است که به عنوان منابع معتبر در علم نسب شناخته می‌شوند.
در مورد تاریخ درگذشت او، سال‌های ۴۳۵، ۴۳۶ و ۴۳۷ (هجری قمری) ذکر شده است.



ابوالحسن محمد بن محمد بن علی حسینی علوی بغدادی معروف به شیخ الشرف عبیدلی و ابن ابی‌جعفر از دانشمندان بزرگ امامیه در علم نسب، ادیب و شاعر بود. وی در سال ۳۳۸ (هجری قمری) به دنیا آمد.
[۱۲] عبیدلی، محمد بن محمد، تهذیب الانساب، ص۲۲۲.


چون نسبش به عبیداللّه أعرج، از نوادگان امام سجاد (علیه‌السلام) می‌رسد، به عبیدلی معروف شد.
در بعضی منابع عبیدی ذکر شده است، که تصحیفی از عبیدلی است.
همچنین از این نظر که یگانه در علم انساب و امام در این علم بود، به شیخ الشرف ملقب گردید.
پدرش ابوجعفر به صاحب صندوق مقلب است که چون مدت بیست سال متولی تقسیم اموال در بین علویین و همچنین متولی بازکردن در صندوق‌ها و ضریح‌های واقع بر روی قبور علویین بوده، او را صاحب صندوق می‌گفتند.
[۲۶] عبیدلی، محمد بن محمد، تهذیب الانساب، صص۱۲ و ۲۲۲.

در بعضی منابع این لقب به اشتباه برای ابوالحسن عبیدلی ذکر شده است.
عبیدلی در طلب علم و نشر آن به مناطق گوناگون از جمله دمشق، مصر، طبریه و موصل مسافرت کرد و در نهایت به بغداد بازگشت.


ابوالحسن از شاگردان شیخ مفید بود.
وی از ابوالفرج اصفهانی، ابوبکر احمد بن فضل ربعی ملقب به سندانه، ابوعمر بن حیویه، محمد بن عمران مرزبانی، پدرش ابوجعفر، جد مادری‌اش احمد بن علی بن ابراهیم جوانی، دایی‌اش ابوهاشم حسین بن احمد جوانی، ابونصر بخاری نسّابه، ابومحمد حسن بن محمد‌ بن یحیی معروف به ابن اخی طاهر (م ۳۵۸ هـ.ق) و برخی دیگر روایت کرده است.
[۳۶] ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۳۶۶.



از شیخ الشرف عبیدلی شخصیت‌های بزرگ شیعه نیز مانند سید رضی و سید مرتضی، ابوحرب محمد بن محسن علوی نسابه و برخی دیگر چون احمد بن محمد بن وتّار، ابومنصور محمد بن محمد بن عبداللّه لعزیز عکبری و ابوالغنائم محمد بن علی بن محمد عمری نیز شاگرد یا راوی او بوده‌اند.
اما از مهم‌ترین و معروف‌ترین شاگردان وی یکی ابوالحسن علی بن ابی‌الغنائم عمری علوی، نویسنده المجدی فی انساب الطالبیین است که در کتاب خود بسیار از او روایت کرده است و دیگری ابوعبداللّه حسین بن محمد بن قاسم معروف به ابن طباطبا۴۴۹ هـ.ق) است که بر کتاب تهذیب الانساب استاد خویش استدراکات و تعلیقاتی نوشته است.
[۴۲] عبیدلی، محمد بن محمد، تهذیب الانساب، مقدمه محقق ص۷.



عبیدلی را دارای تألیفات بسیار در علم نسب دانسته‌اند که برخی را مختصر و بعضی را به گونه مفصل نوشته بود.
[۴۳] ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۳۵۵.

آثار شناخته شده او عبارت‌اند از:
• تهذیب الانساب؛
• نهایة الأعقاب که از آن با عنوان الأعقاب؛
نهایة الاعقاب هم یاد شده است، بیهقی این کتاب را به ابن طباطبا نسبت می‌دهد.
[۵۷] بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب،ج۲، ص ۵۵۷، ۵۶۶، ۶۱۲ و ۷۲۰.]
ظاهراً منظور او همان استدراکات و تعلیقات ابن طباطبا بر کتاب نهایة الاعقاب است که اکنون این استدراکات و تعلیقات با اصل کتاب در هم آمیخته و از آن با عنوان تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب یاد می‌شود. این کتاب که همواره مرجع و منبع بسیار مهم برای نسب نگاران در دوره‌های بعد بوده،
[۵۸] امین، محسن، کشف الارتیاب، ص۴۵.
به چاپ رسیده است.
• المبسوط؛
عبیدلی در مقدمه تهذیب الانساب به این کتاب اشاره کرده و می‌گوید: در ده هزار ورق در شرح حال احوال و انساب علویین و سادات به نگارش درآمده است.
[۵۹] عبیدلی، محمد بن محمد، تهذیب الانساب، ص۲۱.
شاگرد او ابوالحسن عُمری نیز در المجدی از آن نام برده و در تألیف خود از آن استفاده کرده است.
• الرضویة فی نصرة جعفر بن علی؛ در دفاع از جعفر کذاب و این‌که وی محاسن زیادی داشته و در نهایت از کارهای زشت خود دست برداشته است؛
• الانتصار لبنی فاطمة الأبرار؛ در مورد صحت حسب و نسب حسن افطس و اولاد او و رد هر گونه طعن و ذم درباره این شخصیت که از نوادگان امام سجاد (علیه‌السلام) بوده است.
• تهذیب اعیان الاسرار؛
• الحاوی؛ ابوالحسن عمری در ذکر تعداد اولاد امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) از این کتاب نام برده و استفاده کرده است.
• مقدمة فی النسب؛
ابن عنبه۸۲۸ هـ.ق) در شرح حال استادش تاج‌الدین محمد بن معیه به این کتاب اشاره کرده است؛
[۶۷] ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۱۹۶.

آقابزرگ نیز از کتابی تحت عنوان الانساب عبیدلی یاد کرده و می‌گوید: احمد بن مهنّا در التذکره از آن بهره گرفته است. بعید نیست منظور از این کتاب یکی از کتاب‌های سابق باشد.
شیخ الشرف عبیدلی اشعاری نیز داشته است.



حسینی پس از قریب صد سال در بغداد یا در دمشق درگذشت.
تاریخ وفات او را در سال ۴۳۵ (هجری قمری)، ۴۳۶ و ۴۳۷ (هجری قمری) گفته‌اند.
(دیگر منابع:
[۱۰۰] المجدی فی حیاة صاحب المجدی، ۱۰.
[۱۰۱] عاصمی، عبدالملک بن حسين، سمط النجوم العوالی، ج۲، ص۳۴۸.
[۱۰۲] مقريزی، احمد بن علی، اتعاظ الحنفاء باخبار الفاطمیین الخلفاء، ج۱، ص۳ و ۴.
[۱۰۳] ابو زید، بکر، طبقات النسابین، ج۱، صص۱۷ و ۳۸.
[۱۰۴] مقریزی، احمد بن علی، المقفی الکبیر، ج۷، ص۷۴.
[۱۰۵] کیاء گیلانی، احمد بن محمد، سراج الانساب، ص۱۱۷.
[۱۰۶] حسینی جلالی، محمدحسین، فهرس التراث،ج۱، ص۴۹۵.
[۱۰۷] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۱۸۲.
)



۱. کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۲۴۶.    
۲. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۱.    
۳. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۴، ص۵۰۸.    
۴. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۹، ص۴۰۷.    
۵. شیرازی، سید علی‌خان، الدرجات الرفیعه، ص۴۸۰.    
۶. ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، ج۴، ص۳۰.    
۷. قاضی مروزی، اسماعیل بن حسین، الفخری فی انساب الطالبیین، ص۶۶.    
۸. فخر رازی، محمد بن عمر، الشجرة المبارکه، ص۱۷۱.    
۹. قاضی مروزی، اسماعیل بن حسین، الفخری فی انساب الطالبیین، ص۶۶.    
۱۰. فخر رازی، محمد بن عمر، الشجرة المبارکه، ص۱۷۰.    
۱۱. شیرازی، سید علی‌خان، الدرجات الرفیعه، ص۴۸۱.    
۱۲. عبیدلی، محمد بن محمد، تهذیب الانساب، ص۲۲۲.
۱۳. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۹، ص۴۴۱.    
۱۴. ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۵۳.    
۱۵. شیرازی، سید علی‌خان، الدرجات الرفیعه، ص۴۸۰.    
۱۶. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۹، ص۴۰۷.    
۱۷. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۴، ص۵۰۸.    
۱۸. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۱.    
۱۹. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ص۱۰۹.    
۲۰. فخر رازی، محمد بن عمر، الشجرة المبارکه، ص۱۷۰.    
۲۱. قاضی مروزی، اسماعیل بن حسین، الفخری فی انساب الطالبیین، ص۶۶.    
۲۲. شیرازی، سید علی‌خان، الدرجات الرفیعه، ص۴۸۱.    
۲۳. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۹، ص۴۰۷.    
۲۴. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۱.    
۲۵. کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۲۴۶.    
۲۶. عبیدلی، محمد بن محمد، تهذیب الانساب، صص۱۲ و ۲۲۲.
۲۷. قاضی مروزی، اسماعیل بن حسین، الفخری فی انساب الطالبیین، ص۶۷.    
۲۸. مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۱۰۶.    
۲۹. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۲، ص۹۰.    
۳۰. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۲۱۰.    
۳۱. کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۲۴۶.    
۳۲. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۹، ص۴۴۱.    
۳۳. علوی عمری، سیدابوالحسن، المجدی فی الانساب، ص۱۹۷.    
۳۴. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۵، ص۴۱۷.    
۳۵. علوی عمری، سیدابوالحسن، المجدی فی الانساب، ص۱۴.    
۳۶. ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۳۶۶.
۳۷. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۴، ص۵۰۸.    
۳۸. ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۵۳.    
۳۹. شیرازی، سید علی‌خان، الدرجات الرفیعه، ص۴۸۱.    
۴۰. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۹، ص۴۴۱.    
۴۱. علوی عمری، سیدابوالحسن، المجدی فی الانساب، ص۱۵.    
۴۲. عبیدلی، محمد بن محمد، تهذیب الانساب، مقدمه محقق ص۷.
۴۳. ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۳۵۵.
۴۴. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۵، ص۲۱۰.    
۴۵. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۱.    
۴۶. شیرازی، سید علی‌خان، الدرجات الرفیعه، ص۴۸۱.    
۴۷. فخر رازی، محمد بن عمر، الشجرة المبارکه، ص۱۷۱.    
۴۸. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۴، ص۵۰۸.    
۴۹. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۱.    
۵۰. کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۲۴۶.    
۵۱. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۱.    
۵۲. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۹، ص۴۴۰.    
۵۳. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۴، ص۵۰۸.    
۵۴. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۱.    
۵۵. کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۲۴۶.    
۵۶. بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ص۶۳.    
۵۷. بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب،ج۲، ص ۵۵۷، ۵۶۶، ۶۱۲ و ۷۲۰.]
۵۸. امین، محسن، کشف الارتیاب، ص۴۵.
۵۹. عبیدلی، محمد بن محمد، تهذیب الانساب، ص۲۱.
۶۰. علوی عمری، سیدابوالحسن، المجدی فی الانساب، ص۱۳۶.    
۶۱. ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۳۳۹.    
۶۲. علوی عمری، سیدابوالحسن، المجدی فی الانساب، ص۲۱۲.    
۶۳. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۳۶۷.    
۶۴. کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۲۴۶.    
۶۵. علوی عمری، سیدابوالحسن، المجدی فی الانساب، ص۱۱.    
۶۶. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۲، ص۹۰.    
۶۷. ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۱۹۶.
۶۸. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲، ص۳۷۳.    
۶۹. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ص۱۰۹.    
۷۰. فخر رازی، محمد بن عمر، الشجرة المبارکه، ص۱۷۰.    
۷۱. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۱.    
۷۲. علوی عمری، سیدابوالحسن، المجدی فی الانساب، ص۱۹۹.    
۷۳. فخر رازی، محمد بن عمر، الشجرة المبارکه، ص۱۷۱.    
۷۴. شیرازی، سید علی‌خان، الدرجات الرفیعه، ص۴۸۱.    
۷۵. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۹، ص۴۴۱.    
۷۶. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ص۱۰۹.    
۷۷. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۱.    
۷۸. ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۵۳.    
۷۹. فخر رازی، محمد بن عمر، الشجرة المبارکه، ص۱۷۱.    
۸۰. قاضی مروزی، اسماعیل بن حسین، الفخری فی انساب الطالبیین، ص۶۷.    
۸۱. شیرازی، سید علی‌خان، الدرجات الرفیعه، ص۴۸۱.    
۸۲. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۹، ص۴۰۷.    
۸۳. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۴، ص۵۰۸.    
۸۴. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۹، ص۴۴۱.    
۸۵. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۳۶۷.    
۸۶. ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، ج۴، ص۳۰.    
۸۷. کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۲۴۶.    
۸۸. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ص۱۰۹.    
۸۹. ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهره، ج۵، ص۴۱.    
۹۰. کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۲۴۶.    
۹۱. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۱.    
۹۲. کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۲۴۶.    
۹۳. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۱.    
۹۴. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۴، ص۵۰۸.    
۹۵. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۹، ص۴۰۷.    
۹۶. شیرازی، سید علی‌خان، الدرجات الرفیعه، ص۴۸۰.    
۹۷. ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، ج۴، ص۳۰.    
۹۸. قاضی مروزی، اسماعیل بن حسین، الفخری فی انساب الطالبیین، ص۶۶.    
۹۹. فخر رازی، محمد بن عمر، الشجرة المبارکه، ص۱۷۱.    
۱۰۰. المجدی فی حیاة صاحب المجدی، ۱۰.
۱۰۱. عاصمی، عبدالملک بن حسين، سمط النجوم العوالی، ج۲، ص۳۴۸.
۱۰۲. مقريزی، احمد بن علی، اتعاظ الحنفاء باخبار الفاطمیین الخلفاء، ج۱، ص۳ و ۴.
۱۰۳. ابو زید، بکر، طبقات النسابین، ج۱، صص۱۷ و ۳۸.
۱۰۴. مقریزی، احمد بن علی، المقفی الکبیر، ج۷، ص۷۴.
۱۰۵. کیاء گیلانی، احمد بن محمد، سراج الانساب، ص۱۱۷.
۱۰۶. حسینی جلالی، محمدحسین، فهرس التراث،ج۱، ص۴۹۵.
۱۰۷. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۲، ص۱۸۲.



• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن محمد عبیدلی»، ج۳، ص۳۴۵.






جعبه ابزار