محمد بن محمد عبیدلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد بن محمد عبیدلی (
۳۳۸ ـ
۴۳۷ هـ.ق) از دانشمندان بزرگ امامیه و استاد علم انساب بود.
که نسبش به عبیدالله أعرج، از نوادگان
امام سجاد (علیهالسلام) میرسید.
او به سفر به شهرهای مختلف، از جمله
دمشق و
مصر پرداخت و از
شیخ مفید و دیگر علما بهره برد.
تألیفات مهم او شامل
تهذیب الانساب و
نهایة الأعقاب است که به عنوان منابع معتبر در علم نسب شناخته میشوند.
در مورد تاریخ درگذشت او، سالهای
۴۳۵،
۴۳۶ و ۴۳۷ (هجری قمری) ذکر شده است.
ابوالحسن محمد بن محمد بن علی حسینی علوی بغدادی معروف به
شیخ الشرف عبیدلی و
ابن ابیجعفر از دانشمندان بزرگ امامیه در علم نسب، ادیب و شاعر بود.
وی در سال ۳۳۸ (هجری قمری) به دنیا آمد.
چون نسبش به
عبیداللّه أعرج، از نوادگان امام سجاد (علیهالسلام) میرسد، به عبیدلی معروف شد.
در بعضی منابع عبیدی ذکر شده است،
که تصحیفی از عبیدلی است.
همچنین از این نظر که یگانه در علم انساب و امام در این علم بود، به
شیخ الشرف ملقب گردید.
پدرش ابوجعفر به صاحب صندوق مقلب است که چون مدت بیست سال متولی تقسیم اموال در بین علویین و همچنین متولی بازکردن در صندوقها و ضریحهای واقع بر روی قبور علویین بوده، او را صاحب صندوق میگفتند.
در بعضی منابع این لقب به اشتباه برای ابوالحسن عبیدلی ذکر شده است.
عبیدلی در طلب علم و نشر آن به مناطق گوناگون از جمله دمشق، مصر، طبریه و
موصل مسافرت کرد و در نهایت به
بغداد بازگشت.
ابوالحسن از شاگردان
شیخ مفید بود.
وی از
ابوالفرج اصفهانی،
ابوبکر احمد بن فضل ربعی ملقب به سندانه، ابوعمر بن حیویه،
محمد بن عمران مرزبانی، پدرش ابوجعفر،
جد مادریاش
احمد بن علی بن ابراهیم جوانی،
داییاش
ابوهاشم حسین بن احمد جوانی،
ابونصر بخاری نسّابه، ابومحمد حسن بن محمد بن یحیی معروف به ابن اخی طاهر (م
۳۵۸ هـ.ق) و برخی دیگر روایت کرده است.
از
شیخ الشرف عبیدلی شخصیتهای بزرگ شیعه نیز مانند
سید رضی و
سید مرتضی،
ابوحرب محمد بن محسن علوی نسابه و برخی دیگر چون احمد بن محمد بن وتّار،
ابومنصور محمد بن محمد بن عبداللّه لعزیز عکبری و
ابوالغنائم محمد بن علی بن محمد عمری نیز شاگرد یا راوی او بودهاند.
اما از مهمترین و معروفترین شاگردان وی یکی
ابوالحسن علی بن ابیالغنائم عمری علوی، نویسنده
المجدی فی انساب الطالبیین است که در کتاب خود بسیار از او روایت کرده است
و دیگری ابوعبداللّه حسین بن محمد بن قاسم معروف به
ابن طباطبا (م
۴۴۹ هـ.ق) است که بر کتاب تهذیب الانساب استاد خویش استدراکات و تعلیقاتی نوشته است.
عبیدلی را دارای تألیفات بسیار در علم نسب دانستهاند که برخی را مختصر و بعضی را به گونه مفصل نوشته بود.
آثار شناخته شده او عبارتاند از:
• تهذیب الانساب؛
• نهایة الأعقاب که از آن با عنوان الأعقاب؛
نهایة الاعقاب هم یاد شده است،
بیهقی این کتاب را به ابن طباطبا نسبت میدهد.
ظاهراً منظور او همان استدراکات و تعلیقات ابن طباطبا بر کتاب نهایة الاعقاب است که اکنون این استدراکات و تعلیقات با اصل کتاب در هم آمیخته و از آن با عنوان تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب یاد میشود. این کتاب که همواره مرجع و منبع بسیار مهم برای نسب نگاران در دورههای بعد بوده،
به چاپ رسیده است.
• المبسوط؛
عبیدلی در مقدمه تهذیب الانساب به این کتاب اشاره کرده و میگوید: در ده هزار ورق در شرح حال احوال و انساب علویین و سادات به نگارش درآمده است.
شاگرد او
ابوالحسن عُمری نیز در المجدی از آن نام برده و در تألیف خود از آن استفاده کرده است.
• الرضویة فی نصرة جعفر بن علی؛ در دفاع از جعفر کذاب و اینکه وی محاسن زیادی داشته و در نهایت از کارهای زشت خود دست برداشته است؛
• الانتصار لبنی فاطمة الأبرار؛ در مورد صحت حسب و نسب حسن افطس و اولاد او و رد هر گونه طعن و ذم درباره این شخصیت که از نوادگان امام سجاد (علیهالسلام) بوده است.
• تهذیب اعیان الاسرار؛
• الحاوی؛ ابوالحسن عمری در ذکر تعداد اولاد
امیرالمؤمنین (علیهالسلام) از این کتاب نام برده و استفاده کرده است.
• مقدمة فی النسب؛
ابن عنبه (م
۸۲۸ هـ.ق) در شرح حال استادش تاجالدین محمد بن معیه به این کتاب اشاره کرده است؛
آقابزرگ نیز از کتابی تحت عنوان الانساب عبیدلی یاد کرده و میگوید: احمد بن مهنّا در التذکره از آن بهره گرفته است.
بعید نیست منظور از این کتاب یکی از کتابهای سابق باشد.
شیخ الشرف عبیدلی اشعاری نیز داشته است.
حسینی پس از قریب صد سال
در بغداد
یا در دمشق درگذشت.
تاریخ وفات او را در سال ۴۳۵ (هجری قمری)،
۴۳۶
و ۴۳۷ (هجری قمری) گفتهاند.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن محمد عبیدلی»، ج۳، ص۳۴۵.