مرتبه فعل، فاعل و مفعول به (صرف و نحو)

مرتبه فعل، فاعل و مفعول به از اصطلاحات ادبیات عرب است که به بررسیِ تقدیم و تأخیرِ فعل، فاعل و مفعول به و شرایط جواز یا وجوب هر یک می‌پردازد.

مرتبه فعل، فاعل و مفعول به از اصطلاحات ادبیات عرب است که به بررسیِ تقدیم و تأخیرِ فعل، فاعل و مفعول به و شرایط جواز یا وجوب هر یک می‌پردازد.
.

اصل در فاعل اين است كه پس از فعل و پيش از مفعول بيايد.

• موارد تقدّم فاعل بر مفعول:

• هرگاه اعراب آن دو پنهان باشد: أَهانَ أَبي عَمّي.

• مفعول، محصور باشد: ما أَفسَدَتِ الدِّيمُ إِلّا بِلادَنا.

• فاعل، ضمیر متّصل باشد: جنينا الثّمر.

• گاهى نيز فاعل محصور، مقدّم مى‌شود: ما عابَ إِلّا لَئيمٌ فِعْلُ ذي كَرَمٍ.

• موارد تقدّم مفعول بر فاعل:

• هرگاه مفعول، ضمير متّصل و فاعل، اسم ظاهر باشد: أَفادَني كَلامُکَ.

• فاعل محصور باشد: ما هذَّبَ النّاسَ إِلّا الدّينُ القَويمُ.

• ضمير مفعول، به فاعل، متّصل باشد: ابْتلي أَيُّوبَ رَبُّهُ.

• در صورت وجود قرينۀ معنوى، تقديم مفعول جايز است: فَهِمَ المَعْنَى موسَى.

• در صورت قرينۀ لفظى نيز تقديم آن جايز است: ضَرَبَ أَخاکَ الأَميرُ.

• موارد تقدّم مفعول بر فعل و فاعل:

• هرگاه مفعول، صدر كلام باشد: مَن رَأَيْتَ - أَنْتَ؟

• هرگاه فعل آن در جواب «أَمّا» و پس از «فاء» جزاء باشد: (فَأَمّا اَلْيَتيمَ فَلا تَقْهَرْ) - أنْتَ.

• مفعول، ضمیر منفصل باشد: (إِيّاکَ نَعْبُدُ) - نَحْنُ.

۱.	↑ یعقوب، امیل، موسوعة النحو والصرف والإعراب، ص۳۳۸.
۲.	↑ فوال بابتی، عزیزه، المعجم المفصل فی النحو العربی، ص۴۴۲.
۳.	↑ شرتونی، رشید، مبادی العربیة فی الصرف و النحو، ج۴، ص۳۰۷.
۴.	↑ دقر، عبدالغنی، معجم القواعد العربیة فی النحو و التصریف، ص۲۱۷.
۵.	↑ قمر/سوره۵۴، آیه۷.