نسخ مفهوم خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نسخ مفهوم به برداشتن حكم شرعىِ برگرفته از مفهوم يك دليل اطلاق می‌شود و در علم اصول کاربرد دارد.
نسخ مفهوم، به معناى نسخ حكم مستفاد از مفهوم كلام به وسيله دليل شرعى معتبر ديگر است.
در اصول، اين بحث مطرح مى‌شود كه آيا نسخ مفهوم جايز است و آيا به وسيله مفهوم مى‌توان منطوق يا مفهومى را نسخ كرد يا نه. اين بحث دو صورت دارد: نسخ به مفهوم موافق؛ نسخ به مفهوم مخالف.
اگر مفهوم موافق باشد، و مفهوم و منطوق قابل نسخ باشند، نسخ به مفهوم موافق جايز است و در اين مورد اختلافى نيست، اما اگر نسخ يكى بدون ديگرى مورد نظر باشد، دراين صورت، ديدگاه‌هاى مختلفى وجود دارد:
۱. نسخ هر يك بدون ديگرى جايز است، زيرا مفهوم و منطوق دو نوع دلالت متغاير بوده و نسخ يكى بدون ديگرى جايز مى‌باشد؛(ديدگاه صاحب «جمع الجوامع» و «مسلم الثبوت» و «ابوالحسن اشعرى»)
۲. نسخ هر يك بدون ديگرى جايز نيست، زيرا اين دو دلالت، وابسته به هم و متلازم مى‌باشند، از اين رو نسخ يكى از اين دو مستلزم نسخ ديگرى است؛(ديدگاه «بيضاوى» و «شافعى»)
۳. نسخ مفهوم موافق، نسخ منطوق را طلب مى‌كند، ولى نسخ منطوق، به نسخ مفهوم موافق نياز ندارد، زيرا در صورت اول، مفهوم لازم است و رفع لازم، رفع ملزوم را طلب مى كند؛(ديدگاه بيشتر علماى اهل سنت).
بسيارى از عالمان اهل سنت به مفهوم موافق و نسخ آن پرداخته‌اند، ولى به نسخ مفهوم مخالف كمتر توجه كرده‌اند، گرچه در مفهوم مخالف، بيشتر آن‌ها به ناسخ نبودن آن قائل هستند، زيرا مفهوم، به دليل ضعف آن نمى‌تواند با نص برابرى نمايد، اما «ابواسحاق شيرازى»، به جواز آن حكم داده است، زيرا معتقد است مفهوم همانند منطوق، از سنخ دلالت است.
موارد نسخ، مضبوط است و ثمره عملى بر اين بحث مترتب نيست.(۱)(۲)(۳)(۴)
(۱) زحيلى، وهبه، اصول الفقه الاسلامى، ج۲، ص۹۹۸.
(۲) علم الهدى، على بن حسين، الذريعة الى اصول الشريعة، جزء ۱، ص۴۵۸.
(۳) محقق حلى، جعفر بن حسن، معارج الاصول، ص۱۷۴.
(۴) حسن، خليفه بابكر، مناهج الاصوليين، ص۲۸۳.
