واجب بدنی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
واجب بدنی عملی است که بر بدن مکلّف تعلق میگیرد، مانند
نماز و
روزه، و در مقابل واجب مالی است که
مال را شامل میشود، مانند
خمس و
زکات؛
برخی اعمال ترکیبی نیز وجود دارد مانند
حج. واجب مالی پس از
مرگ از اصل ترکه خارج میشود، ولی واجب بدنی محض تنها با
وصیّت یا وجود ولیّ میّت بر عهده دیگران خواهد بود و در غیر این صورت از ترکه خارج نمیشود.
در وصیّت، اگر ثلث ترکه برای واجب بدنی، مالی و تبرعات کافی باشد، اجرا میشود، و در صورت کمبود و عدم اجازه ورثه، ترتیب اجرای حقوق محل اختلاف است. همچنین اگر در وصیّت خروج واجب از ثلث مال مشخص شده باشد، ابتدا واجب مالی خارج شده و باقی مانده صرف واجب بدنی و تبرعات میشود.
واجب بدنی: مقابل واجب مالی. متعلق واجب گاه مال است، مانند
کفاره، خمس و زکات، و گاه تنها
بدن است، مانند نماز و روزه که به بدن مکلّف تعلّق میگیرد. گاهی نیز ترکیبی از مال و بدن است، مانند حج. قسم نخست، واجب مالی و قسم دوم، واجب بدنی نامیده میشود. قسم سوم به جهت غلبة جانب مالی آن بر بدنی، به واجب مالی ملحق شده است.
از آن به مناسبت در باب وصیت سخن گفتهاند.
واجب مالی؛ اعم از مالی محض، همچون خمس و زکات یا آمیزهای از مالی و بدنی، از قبیل حج، پس از مرگ، از اصل ترکه خارج میشود؛ چه انسان به آن وصیت کرده باشد یا نه؛ لیکن واجب بدنی محض، مانند نماز و روزه، با وجود ولیّ میّت، بر عهده او خواهد بود، در صورتی که میّت به آن وصیّت نکرده باشد و در صورت وصیّت، بنابر مشهور از ثلث ترکه خارج میشود، و با عدم وجود ولیّ و عدم وصیّت، بر عهده کسی نیست و از ترکه خارج نمیشود.
برخی گفتهاند: واجب بدنی، همچون واجب مالی، از اصل ترکه خارج میشود؛ هرچند میّت به آن وصیّت نکرده باشد. اگر کسی به واجب مالی و بدنی؛ هر دو وصیت کند، واجب مالی از اصل ترکه و بنابر مشهور، واجب بدنی از ثلث آن، و بنابر قولی، آن نیز از اصل ترکه خارج میشود.
بنابر قول به عدم خروج واجب بدنی از اصل مال، آیا بر انسان واجب است به واجب بدنیِ فوت شده از او وصیّت کند، یا با وجود ولیّ، آن را به وی اعلام نماید و یا نسبت به آن هیچ تکلیفی ندارد؟ مسئله محل اختلاف است.
با اجتماع حقوق واجب مالی، بدنی و نیز تبرّعات در وصیّت، چنانچه ثلث ترکه برای ادای همه آنها کافی باشد یا – در صورت عدم کفایت– ورثه اجازه دهند کمبود از ترکه جبران شود، به مفاد وصیّت عمل میشود؛ اما اگر ثلث ترکه کفایت نکند و ورثه نیز اجازه جبران کمبود ندهند، در صورتی که در وصیّت، خروج واجب از ثلث قید نشده باشد، واجب مالی از اصل ترکه و باقی مانده؛ اعم از واجب بدنی بنابر قول مشهور، و غیر آن از قبیل
صدقه،
هبه و دیگر تبرّعات، از ثلث باقی مال خارج میشود،
در اینکه آیا ابتدا باید واجب بدنی از ثلث خارج شود، سپس تبرعات؛ هرچند وصیّت به آن بعد از وصیّت به تبرّعات باشد یا در صورتی که به ترتیب، وصیّت شده باشد، رعایت ترتیب لازم است و در صورت عدم ترتیب، در عمل به وصیّت، واجب بدنی و تبرّعات در رتبه یکساناند و هیچ کدام مقدّم بر دیگری نیست؟ مسئله محل اختلاف است.
چنانچه در وصیّت، خروج واجب مالی، بدنی و تبرعات از ثلث مال قید شده باشد، ابتدا واجب مالی از ثلث خارج میشود؛ هرچند همه ثلث را به خود اختصاص دهد و یا بیش از آن باشد و اگر کمتر از ثلث باشد، باقی مانده، صرف سایر حقوق و تبرّعات میشود با اختلاف پیشین در تقدیم و عدم تقدیم واجب بدنی بر دیگر امور متعلّق وصیّت.
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهمالسّلام)، ج۹، ص۲۹۲.
