• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خزانة الحسنیة

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



خزانة ‌الحسنیة، کتابخانه سلطنتی مراکش واقع در شهر رباط، که به سبب مجموعه نسخ خطی‌اش اهمیت دارد.



خزانة‌ الحسنیه نتیجه کوشش سلطان مولای اسماعیل علوی
[۱] الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
برای گردآوری نسخه‌های خطیِ پراکنده شده در شمال افریقا و جنوب اسپانیاست
[۲] الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، ج۱، ص۱۴ـ۵۳، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۳] محمد عبداللّه عنان، عبدالعالی مدبر، ج۱، مقدمه، صرـ س، و محمدسعید منشی، فهارس الخزانة الحسنیة، رباط ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
و بر این اساس، او را پایه‌گذار این کتابخانه دانسته‌اند. وی کاتب خود، معروف به وزیر غسّانی، را به اسپانیا فرستاد و دستور داد، در کنار آزادسازی اسیران مسلمان، به گردآوری کتاب نیز بپردازد
[۴] محمد منونی، دورالکتب فی ماضی‌المغرب، ج۱، ص۲۷ـ۲۸،) رباط (۲۰۰۵.
[۵] سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹.
در ۱۰۳۷، در زمان زیدان‌بن منصور
[۶] الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
نیز حدود سه هزار نسخه خطی از اسپانیا به مراکش منتقل شده بود که اکنون در خزانة‌الحسنیه نگهداری می‌شود.
[۷] حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، ج۱، ص۲۰، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
بنابراین، پیشینه گردآوری کتاب‌های این کتابخانه به قرن یازدهم می‌رسد.
مجموعه‌های گردآوری شده زیدان و اسماعیل مدتها در مکناس، پایتخت حکمرانان شریفی، قرار داشت. با تغییر مقرّ حکومت از مکناس به فاس، این کتاب‌ها نیز به فاس منتقل شدند و سرانجام، پس از استقلال مراکش در ۱۳۳۵ش/ ۱۹۵۶، که رباط پایتخت شد، کتاب‌ها به این شهر انتقال یافتند و به این ترتیب، کتابخانه سلطنتی مراکش ــکه بعدها به خزانة‌الحسنیة مشهور شد به وجود آمد.
[۸] محمد فاسی، «الخزانة السلطانیة و بعض نفائسها»، ج۱، ص۱۹ـ۲۰، البحث العلمی، سال۱، ش ۳ (جمادی الآخره/ رمضان ۱۳۸۴).



خزانة‌الحسنیه به منزله کتابخانه سلطنتی مراکش، در کنار جمع‌آوری و نگهداری از بخش مهمی از نسخ خطی موجود در این کشور، محلی است برای نگهداری پیمان‌ها، احکام، فرمان‌ها و مکاتبات سلطنتی، متن مذاکرات مقامات بلندپایه کشوری، مکاتبات دربار در امور دینی و مالی و اداری کشور، دفاتر بیت‌المالِ سال‌های گذشته، مجموعه‌هایی مشتمل بر اطلاعات راجع به املاک سلطنتی و درآمدها و هزینه‌ها و مالیات و سپاه و امورخارجی، و هدایای دیگر کشورها به دربار مراکش (برای آگاهی از تنوع مدارک نگهداری شده در این کتابخانه به اینجا رجوع کنید).
[۹] الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، ج۱، ص۶۲ـ۶۴، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۱۰] حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، ج۱، ص۴۸ـ۵۸، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.

این کتابخانه کهن‌ترین کتابخانه مراکش نیست (برای آگاهی از کتابخانه‌های کهن‌تر از خزانة‌الحسنیة در این کشور رجوع کنید.)
[۱۱] سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۰۵.
[۱۲] سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۰۷.
[۱۳] سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص۳۳۷.
و از نظر تعداد نسخ خطی نیز بزرگ‌ترین مجموعه این کشور به حساب نمی‌آید
[۱۴] منتخبات من نوادرالمخطوطات، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۱۵] سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی،، ج ۲، ص ۳۲۳.
اما به لحاظ دارا بودن مدارک متنوع و کتابهای نفیس، مهم‌ترین کتابخانه مراکش است. در دوران حکمرانان علوی مغرب، این کتابخانه کمابیش محلی برای جمع‌آوری نفایس و نسخ خطی بود.


این کتابخانه رسمآ در فروردین ۱۳۴۱/ مارس ۱۹۶۲
[۱۶] بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
با نام المکتبة‌الملکیة (کتابخانه پادشاهی) افتتاح شد
[۱۷] الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، ج۱، ص۶۰، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۱۸] حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، ج۱، ص۴۸، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
[۱۹] محمد محمد عارف، دلیل مکتبات المخطوطات فی الوطن العربی، ج۱، ص۲۴۵، قاهره ۱۴۲۲/ ۲۰۰۱.
[۲۰] سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹.
(که این تاریخ را ۱۳۴۰ش/ ۱۹۶۱ ذکر کرده است). مدتی بعد، نام کتابخانه به خزانة‌الملکیة تغییر یافت و پس از درگذشت سلطان حسن دوم در ۱۳۷۸ش خزانة‌الحسنیة نامیده شد. براین اساس، در گزارش‌های راجع به این کتابخانه و فهرست‌های نسخه‌های خطی آن، با عناوین ذکر شده، از کتابخانه یاد شده است
[۲۱] سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص۳۲۰ـ۳۲۴.



رئیس کتابخانه مستقیمآ با نظر پادشاه مراکش تعیین می‌شود. کتابخانه از پنج بخش تشکیل شده است: نسخه‌های خطی (مهم‌ترین بخش کتابخانه)، اسناد، کتابهای چاپی، بخش آمار، و بخش اداری.
[۲۲] حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، ج۱، ص۶۳ـ ۶۴، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.



کوشش مدیران این کتابخانه گردآوری مجموعه‌ای از اسناد، متون چاپی و نسخ خطی درباره تاریخ مراکش، دین اسلام و مطالعات راجع به جهان اسلام بوده است. چون خزانة‌الحسنیة از زمان سلاطین علوی و از همان ابتدای پیدایش مجموعه‌های آن، وابسته به دربار بوده، بسیاری از نسخ خطی آن، نسخی بوده‌اند که اختصاصآ برای سلاطین مغرب کتابت شده‌اند
[۲۳] سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹ـ۳۲۰.
مجموعه نسخ خطی این کتابخانه از نادرترین و ارزشمندترین مجموعه‌های مراکش است.
[۲۴] سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹ـ۳۲۰.
[۲۵] منتخبات من نوادرالمخطوطات، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۲۶] الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، ج۱، ص۶۷ـ۱۹۲، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
تعداد نسخ خطی کتابخانه حدود شش‌هزار عنوان و شامل حدود بیست‌هزار جلد است
[۲۷] محمد محمد عارف، دلیل مکتبات المخطوطات فی الوطن العربی، ج۱، ص۲۴۶، قاهره ۱۴۲۲/ ۲۰۰۱.
[۲۸] سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹.
اگر چه کمابیش از طریق اهدا، خریداری یا وقف به تعداد آن‌ها افزوده می‌شود
[۲۹] سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹.
(محمد فاسی در ۱۳۸۴ (۱۳۴۳ش) / ۱۹۶۴، نخستین فهرست نسخ خطی این کتابخانه را به صورت مقالاتی منتشر کرد.
[۳۰] محمد فاسی، «الخزانة السلطانیة و بعض نفائسها»، ج۱، ص۱۸، البحث العلمی، سال۱، ش ۳ (جمادی الآخره/ رمضان ۱۳۸۴).
کوشش برای فهرست کردن آن‌ها ادامه دارد.
[۳۱] حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، ج۱، ص۴۷ـ۶۴، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
[۳۲] احمد شوقی بینبین، «فهرسة المخطوطات العربیة فی المغرب»، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۶، اللسان العربی، ش ۴۵ (۱۹۸۸).
مجموعه اسناد، مدارک و فرمانهای تاریخی کتابخانه نیز بیش از ۰۰۰، ۱۵۰عنوان است.
[۳۳] حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، ج۱، ص۶۳، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.



(۱) احمد شوقی بینبین، «فهرسة المخطوطات العربیة فی المغرب»، اللسان العربی، ش ۴۵ (۱۹۸۸).
(۲) حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
(۳) الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
(۴) محمد فاسی، «الخزانة السلطانیة و بعض نفائسها»، البحث العلمی، سال۱، ش ۳ (جمادی الآخره/ رمضان ۱۳۸۴).
(۵) محمد عبداللّه عنان، عبدالعالی مدبر، و محمدسعید منشی، فهارس الخزانة الحسنیة، رباط ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
(۶) محمد محمد عارف، دلیل مکتبات المخطوطات فی الوطن العربی، قاهره ۱۴۲۲/ ۲۰۰۱.
(۷) محمد منونی، دورالکتب فی ماضی‌المغرب،) رباط (۲۰۰۵.
(۸) World survey of Islamic manuscripts, ed Geoffrey Roper, London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, ۱۹۹۲-۱۹۹۴؛


۱. الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۲. الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، ج۱، ص۱۴ـ۵۳، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۳. محمد عبداللّه عنان، عبدالعالی مدبر، ج۱، مقدمه، صرـ س، و محمدسعید منشی، فهارس الخزانة الحسنیة، رباط ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
۴. محمد منونی، دورالکتب فی ماضی‌المغرب، ج۱، ص۲۷ـ۲۸،) رباط (۲۰۰۵.
۵. سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹.
۶. الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۷. حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، ج۱، ص۲۰، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
۸. محمد فاسی، «الخزانة السلطانیة و بعض نفائسها»، ج۱، ص۱۹ـ۲۰، البحث العلمی، سال۱، ش ۳ (جمادی الآخره/ رمضان ۱۳۸۴).
۹. الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، ج۱، ص۶۲ـ۶۴، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۱۰. حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، ج۱، ص۴۸ـ۵۸، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
۱۱. سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۰۵.
۱۲. سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۰۷.
۱۳. سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص۳۳۷.
۱۴. منتخبات من نوادرالمخطوطات، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۱۵. سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی،، ج ۲، ص ۳۲۳.
۱۶. بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
۱۷. الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، ج۱، ص۶۰، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۱۸. حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، ج۱، ص۴۸، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
۱۹. محمد محمد عارف، دلیل مکتبات المخطوطات فی الوطن العربی، ج۱، ص۲۴۵، قاهره ۱۴۲۲/ ۲۰۰۱.
۲۰. سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹.
۲۱. سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص۳۲۰ـ۳۲۴.
۲۲. حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، ج۱، ص۶۳ـ ۶۴، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
۲۳. سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹ـ۳۲۰.
۲۴. سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹ـ۳۲۰.
۲۵. منتخبات من نوادرالمخطوطات، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۲۶. الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، ج۱، ص۶۷ـ۱۹۲، رباط ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۲۷. محمد محمد عارف، دلیل مکتبات المخطوطات فی الوطن العربی، ج۱، ص۲۴۶، قاهره ۱۴۲۲/ ۲۰۰۱.
۲۸. سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹.
۲۹. سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی، ج ۲، ص ۳۱۹.
۳۰. محمد فاسی، «الخزانة السلطانیة و بعض نفائسها»، ج۱، ص۱۸، البحث العلمی، سال۱، ش ۳ (جمادی الآخره/ رمضان ۱۳۸۴).
۳۱. حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، ج۱، ص۴۷ـ۶۴، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
۳۲. احمد شوقی بینبین، «فهرسة المخطوطات العربیة فی المغرب»، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۶، اللسان العربی، ش ۴۵ (۱۹۸۸).
۳۳. حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، ج۱، ص۶۳، مراکش ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خزانة الحسنیة»، شماره۷۰۳۱.    



جعبه ابزار