الاضحویة فی المعاد (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الاضحویه یا رساله اضحوی یا الاضحویة فی المعاد رساله ای است که
ابو علی سینا آنرا در روزگار جوانی به
زبان عربی نوشته و به استاد خود
ابو بکر محمد بن البرقی الخوارزمی که از آن در مقدمه همین رساله به الشیخ الامین یاد کرده ، تقدیم می کند.
در مورد علت نامگذاری این رساله به اضحویة مشهورترین نظریه این است که بو علی آنرا به مناسبت فرا رسیدن
عید اضحی یعنی همان عید قربان نگارش کرده و به همین نام نیز نامیده است کما اینکه
رساله نیروزیه خود را که در
علم اعداد است به مناسبت
عید نوروز تالیف نموده است البته اینکه تقدیم این رساله ها در مناسبت های مذکور بوده است نیز نظریه بعیدی نمی باشد در انتساب این رساله به بو علی تقریبا اتفاق نظر وجود دارد که هم به لحاظ
ادبیات به کار رفته در این رساله و هم به لحاظ مطالب آن چنین یقینی بدست می آید.
بوعلی ابتدا رساله با
حمد خدا شروع میکند و بعد از اعلام تقدیم این رساله به استاد خود تقدیری در خور توجه از وی به عمل می آورد و استفاده ای که از استادش برده را بعنوان حقی بزرگ یاد می کند که در سدد جبران این حق بزرگ است. رساله در هفت فصل تنظیم شده است که عبارتند از:
مولف در فصل اول
لفظ معاد را به لحاظ لغوی مورد بررسی قرار داده و
اعتقادات گوناگون در معاد را یاد آوری نموده است سپس در
ادیان آسمانی و در قرآن چه جایگاهی برای معاد متصور است را بیان می کند و به آیه شریفه «یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیة مرضیة»تو ای
روح آرام‌یافته! به سوی پروردگارت بازگرد در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است،(فجر:۲۷)(فجر:۲۸)به عنوان دیدگاه
قرآن درباره معاد استشهاد می نماید.
اما اینکه اختلاف آراء در مورد معاد به چه شکلی می باشد؛ در فصل دوم رساله مورد بررسی واقع شده است ابن سینا عده ای کم را که دارای عقلی ضعیف و ناقص می باشند را منکران معاد، و غالب
مردم را اقرار کننده به معاد می داند که همین ها از چند بخش تشکیل شده اند عده ای به
جسمانی صرف بودن معاد قائلند، عده ای فقط به
روحانی بودن آن معتقدند و بخشی نیز معاد را روحانی و جسمانی میدانند اما اینکه چه
مذاهب و
فرقی به این نظریات قائل شده اند مورد بحث مولف در دنباله همین فصل واقع گردیده است.
بعد از دسته بندی نظریات در فصل سوم به تحلیل و بررسی آنها پرداخته تا رای صواب در این باره مشخص گردد، نخست به نظریه گروهی که قائلند معاد فقط جسمانی است پرداخته و علت قائل شدن به چنین نظریه ای را بیان کرده و
علت باطل بودن آن و منشاء اشتباهات را بازگو می کند و به همین ترتیب به دیگر آراء باطله نیز همچون
تناسخیه و امثالهم پرداخته نهایتا به این نتیجه منتهی می گردد که
معاد نفسانی صرف می باشد لکن نه به آن ترتیبی که قائلان به
تناسخ خیال کرده اند وی
استدلال خود را در این زمینه به فصول آتی واگذار می کند.
در فصل چهارم بحث از
حقیقت انسانی است و اینکه انسان به چه چیزی اطلاق می گردد بوعلی میگوید وقتی انسانی می گوید من به چه چیزی نظر دارد آیا منظور از من فقط
جسم ظاهری است یا اعضاء باطنی را هم مثل
قلب و
مغز و... در بر می گیرد یا بالاتر از آن، نفس
انسان را نیز شامل می گردد زیرا وقتی انسان میگوید نصیب من از
خیر یا
شر منظورش نصیب نفسش می باشد، از اینجا به نتیجه می رسد که درک لذائذ و آلام بوسیله
نفس می باشد و منظور از انسان همان نفس انسانی است.
فصل پنجم در اثبات استقناء نفس از بدن است. او می گوید در شرحی که به کتاب نفس
ارسطو نوشته ام این مطلب را به خوبی توضیح داده ام لکن آن قدری که در حوصله این کتاب است اثبات این حقیقت است که نفس
جوهری است که برای بقاء خود هیچ نیازی به بدن ندارد. غیر مادی بودن صورت معقوله نیز از دیگر مباحث مطرح شده در این فصل رساله می باشد.
در فصل ششم در
وجوب معاد است، بوعلی میگوید وقتی ثابت کردیم که نفس غیر مادی و فنا ناپذیر است، ناگذیر بعد از مفارقت از بدن نیز به حیات خود ادامه خواهد داد در چگونگی
حیات نفس بعد از
مرگ ، یا همراه با الم و
درد است یا همراه با لذائذ که در صورت اول
نفس شقیه و در صورت دوم
سعیده خواهد بود که این عبارت است از حقیقت معاد.
در آخرین فصل به تعریف احول مردم بعد از مرگ و چگونگی نشات آخرت می پردازد. بوعلی می گوید این چنین نیست که همه لذائذ و آلام با
حواس پنجگانه باشد. واقعی ترین لذت
حواس را رجوع به حال طبیعی می داند مثلا وقتی انسان
تشنه یا
گرسنه می شود با خوردن
آب یا
غذا به حالت طبیعی باز می گردد که این بزرگترین لذت برای فرد است اما اضافه شدن امری وهمی به لذائذ محسوسه باعث زیادی لذت خواهد شد مثلا در لذت
تناکح وقتی رغبتی حیوانی ضمیمه فعل فیزیکی
جماع میشود لذت جماع دو چندان می گرداند. پس هر یک از قوای
مفکره یا
متخیله و
متوهمه ،
غضبیه و
شهوانیه آثار خاصی را می گذارد و آلام و لذائذش نیز فرا مادی و با اهمیت تر و اثر گذارتر خواهد بود و تنیجتا هیچ یک از لذائذ علم آخرت که مخصوص نفوس انسانی می باشد با لذائذ دنیوی، کامل
قیاس نخواهد بود و لذائذ اخروی لذتی عظیم و آلامش، آلامی عظیم و مهم خواهد بود. در انتها، نظریه ای را از
ثابت بن قره نقل می کند و از آن به
مذهب عجیب یاد می کند که قائل است نفس از بدن منفصل گردیده و در جسم لطیفی جای می گیرد.
محقق رساله یعنی دکتر
حسن عاصی در انتها، طبق نموداری، آراء مختلف را در مورد
معاد نمایش داده سپس
قاموس مصطلحات متن را آورده و فهرست هایی را با عنوان کشافات و در محدوده کشاف الایات، کشاف الاحادیث، کشاف الاعلام و الفرق و کشاف المصطلحات آورده است. ثبت مراجع و فهرست محتویات نیز پایان بخش کتاب هستند.
این رساله ترجمه ای به
زبان فارسی دارد که آقای حسین خدیو جم آنرا بدست آورده و احتمال میدهد مربوط به
قرن های ششم یا هفتم باشد که به
نثر کهن فارسی توسط مترجمین دقیق و آشنا به فن ترجمه ولکن نامعلوم انجام گرفته است. آن را به لحاظ فنی می توان ترجمه ای دقیق، مفصل و همراه با توضیح عبارات ثقیل به حساب آورد که با تحقیق و تصحیح خدیو جم به چاپ رسیده است.
نرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
