الجامع‌الکبیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الجامع الصحیح (۱)، یکی از کتابهای شش گانه حدیثی (صحاح سته)،
اهل سنّت تألیف
ابوعیسی تِرْمِذی می‌باشد.
نام این کتاب در منابع به صورتهای
کتاب الصحیح،
صحیح الترمِذی،
الجامع الصحیح،
الجامع الکبیر،
السنن، و
الجامع آمده است.
حاجی خلیفهپس از ذکر دو نام
جامع الترمذی و السنن، اولی را مشهورتر دانسته، اما
بَشّارعوَّاد معروف، مصحّح آخرین و بهترین چاپ کتاب، با استناد به سخن
ابن اثیرنام الجامع الکبیر را برای آن برگزیده است.
این کتاب مقدمه ندارد و مشتمل بر پنجاه باب و یک بخش پایانی با عنوان
العلل است که مؤلف در آن دیدگاهها و روش کار خود را در تدوین کتاب بیان کرده است. بر اساس آنچه ترمذی در العلل
گفته، به نظر می‌رسد سبب تألیف کتاب، گردآوری ادله، یعنی
احادیث و آثاری که
فقها بدانها استدلال کرده‌اند و نیز تبیین علل و احوال آنها از حیث صحت و سُقم بوده است.
الجامع الصحیح به چند باب بزرگ و هر باب به بابهای کوچک تر مشتمل بر احادیث صحیح و غیر آن تقسیم شده است و در مجموع ۲۲۲، ۲ باب و ۹۵۶، ۳ حدیث دارد. پس از هر حدیث، میزان
صحت یا
حُسن یا
ضعف آن بیان گردیده است.
عناوین ابواب (اصطلاحاً: تراجم) این کتاب بر دو قسم است: تراجم عام که مشتمل‌اند بر احادیث و مسائل متعدد و ابواب فراوانی که در نوع موضوع
اشتراک دارند، نظیر مسائل مربوط به
نماز و
زکات، و ترمذی واژه «ابواب» را بر آنها اطلاق کرده است؛ تراجم جزئی که به مسئله‌ای معیّن اطلاق می‌شوند و ترمذی یک یا چند حدیث برای آنها آورده و واژه «باب» را برای آنها به کار برده است.
روش ترمذی درترتیب مطالب کتاب این است که نخست ترجمه (عنوان) مسئله را آورده و سپس حدیث یا احادیثی ذکر کرده و آنگاه آرای فقها را در باره آن مسئله آورده است. در مرحله بعد، عمل آنان به آن حدیث یا احادیث را روشن ساخته و سپس از درجه صحت یا حُسن یا ضعف آن حدیث یا احادیث سخن به میان آورده و نیز به ذکر
رجال و اسانید آن پرداخته و به دنبال آن، علل و طرق آنها را آورده و در آخر، احادیث دیگری را که متناسب با ترجمه باب باشد ذکر کرده است
نیمی از الجامع الصحیح به
احکام و نیم دیگر آن به موضوعاتی چون
مواعظ،
آداب،
تفسیر و
مناقب اختصاص یافته است.
ترمذی در العلل
شیوه گزینش احادیث (شرط) را چنین تشریح کرده که تمام احادیثی را که لااقل برخی علما بدان عمل کرده اند، جز دو حدیث، در الجامع الصحیح آورده است.
یکی از ویژگیهای الجامع الصحیح این است که در آن در باره صحت و سقم احادیث داوری شده و در اغلب موارد دلایل آن نیز آورده شده و به «عللِ» (نارساییها و اشکالات) احادیث و احوال راویان و بیانِ مراتبِ آنها توجه شده است. این کتاب مشتمل بر آرای مشهورترین فقهایی است که پیش از ترمذی می‌زیستند و ترتیب و تبویب سهل الوصولی دارد.
الجامع الصحیح به گفته عِتر
هم واجد صناعت
حدیث است هم
فقه، و علاوه بر فواید ویژه خود، جامع فواید
صحیح بخاری و
صحیح مسلم است. ترمذی به اِسناد توجه ویژه داشته، طرق حدیث واحدی را برشمرده و اختلاف و اتفاق راویان آن را ذکر کرده است. وی به چهار شیوه اسناد روایات را آورده است: جمع آوری اسانید متعدد حدیث در یک سیاق، برشمردنِ اسانید و ذکر متن پس از اِسناد اول، جداگانه آوردن هر سند با متن حدیث آن، منحصراً اشاره به اسانید.
از دیگر ویژگیهای الجامع‌الصحیح، آوردن حدیث در مناسب ترین باب و پرهیز از تکرار
و نیز احتراز از تقطیع و تلخیص احادیث است.
در کتاب العلل ترمذی اصول و مسائلی را ذکر کرده که در الجامع الصحیح به آنها پایبند بوده است. وی در آن، احوال احادیث را به اجمال بیان کرده و نیز مآخذ فقهی و حدیثی خود را آورده است. همچنین در آن به علم رجال و مشروعیت
جرح و
تعدیل و اقسام و احکام رجال پرداخته، از طرق تحمل حدیث سخن به میان آورده، به اختلاف علما اشاره کرده و به تفسیر اصطلاحات حدیثی پرداخته است.
در الجامع الصحیح انواع و اقسام حدیث آمده است؛ و از حیث ردّ و قبول، به سه قسم صحیح و حسن و ضعیف تقسیم شده است.
ابن تَیْمیّهاین تقسیم بندی را ابتکار ترمذی دانسته است.
==إبداعاتی از ترمذی در الجامع‌الصغیر====ابداعاتی از ترمذی در الجامع‌الكبير==
ترمذی در الجامع الصحیح اصطلاحات حدیثی را در معنای غیرشایع آنها به کار برده و گاه اصطلاحات غریبی نیز ابداع کرده که تفسیر و حل آنها دشوار است.وی همچنین گاه ترکیب غریبی از اصطلاحات حدیثی ساخته است
مانند حسنٌ صحیحٌ،
حسنٌ غریبٌ،
و حسنُ صحیحٌ غریبٌ.
ترمذی در ترجیح روایات هم بدین شیوه عمل کرده که حدیث را به دو وجه(
مُرسل و
موصول،
موقوف و
مرفوع) نقل و سپس مورد راجح را بیان و به حکم آن تصریح نموده است.
منابعِ الجامع الصحیح، بر اساس آنچه ترمذی در العلل آورده، آثار فقهای اهل حدیث نظیر
سفیان ثوری و
مالک بن اَنس و
احمدبن حنبل و کتابهای رجالی نظیر
التاریخ الکبیر بخاری و آثار
ابوزُرْعه و
دارِمیبوده است.
در باره اهمیت و اعتبار کتاب الجامع الصحیح از قول خود ترمذی نقل شده است که آن را بر علمای
حجاز و
عراق و
خراسان عرضه کرده و آنها از آن اظهار رضایت کرده‌اند؛ و بنابراین، الجامع الصحیح در هر خانه ای که باشد گویی در آن خانه پیامبر سخن می‌گوید
خواجه عبداللّه انصاری، الجامع ترمذی را سودمندتر از کتاب بخاری و مسلم دانسته است؛ زیرا معتقد بوده که این دو به کار علمای متبحر می‌آیند؛ اما الجامع‌الصحیح به کار همگان می‌آید.
ابن اثیر
نیز الجامع الصحیح را بهترین و پرفایده ترین، خوش ترتیب ترین و کم تکرارترین کتاب حدیثی می‌داند که واجد مطالبی از قبیل وجوه استدلال و بیان انواع حدیث و جرح و تعدیل است که در دیگر کتابهای صحاح نیست.
ابونصرعبدالرحیم بن عبدالخالق، مندرجات الجامع الصحیح را در چهار قسم ارزیابی کرده است: قسمی که صحت آن قطعی است، قسمی که بنا بر شرط
ابوداوود و
نسائی صحیح است، قسمی که ترمذی آن را برای ضدیت (مخالفت) آورده و علت آن را هم بیان کرده، و قسمی که مورد عمل برخی علما قرار گرفته است.
اما
ذهبی ضمن اعتراف به سودمندی و پرفایده بودن الجامع الصحیح و اشتمال آن بر رئوس مسائل، آن را حاوی پاره ای احادیث واهی و موضوع (جعلی) می داند که بیش‌تر آنها در باره
فضائل است.
در مجموع، الجامع الصحیح، از حیث شیوه اختیار حدیث (شرط)، پس از صحیح بخاری و صحیح مسلم قرار می‌گیرد.
الجامع الصحیح را بسیاری از شاگردان ترمذی روایت کرده اند، اما روایت مشهور آن‌که تا امروز باقی مانده، روایت
ابوالعباس محمدبن احمدبن محبوب محبوبی مروزی است
که آن را از ترمذی و نیز
سعیدبن مسعود(دوست نَضْربن شُمَیل) و دیگران روایت کرده است.
مشهورترین کسی که الجامع الصحیح را از محبوبی روایت کرده، شاگردش
ابومحمد عبدالجبار جرّاحی مروزی است
و مشهورترین کسی که این کتاب را از جرّاحی مروزی روایت کرده،
ابوالفتح عبدالملک بن ابی القاسم عبدالله کروخی هروی است
با روایت کروخی، الجامع الصحیح به‌طور گسترده منتشر شد و کسانی چون
ابن جوزی و
خطیب دَولَعی و
عبدالوهاب بن سُکَینه، آن را سماع کردند.
الجامع الصحیح از بدو انتشار مورد توجه محدّ‌ثان و فقها قرار گرفت و شروح و تعلیقات فراوانی بر آن نوشته شد
همچنین خلاصه‌هایی از آن فراهم شد
مشهورترین شرح کهن آن شرح
ابوبکر محمدبن عبدالله اشبیلی مالکی (ابن عربی؛ متوفی ۵۴۳) با عنوانِ
عارِضَةُالاَحْوَذِی است که در ۱۳۷۴ش/ ۱۹۹۵ در بیروت چاپ شده است مشهورترین شرح آن در قرون جدید شرح مبارکفوری با نام
تحفة الاحوذی است (بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰).قسمت العلل الجامع الصحیح را
ابن رجب حنبلی به‌طور مستقل شرح کرده است (ریاض ۲۰۰۱).
الجامع الصحیح نخستین بار در ۱۲۹۲ در دو جلد در
بولاق چاپ شد.
بشّار عوّاد معروف نیز در ۱۳۷۵ش/ ۱۹۹۶ در بیروت چاپ محققانه ای از آن را در شش جلد با عنوان الجامع الکبیر منتشر کرد.
(۱) ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول، چاپ عبدالقادر ارنائوط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) ابن تیمیّه، مجموع الفتاوی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۳) ابن عماد.
(۴) ابن ندیم.
(۵) محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
(۶) حاجی خلیفه.
(۷) ذهبی.
(۸) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۹) نورالدین عتر، الامام الترمذی و الموازنة بین جامعه و بین الصحیحین، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۰) محمد عبدالرحمان مبارکفوری، تحفة الاحوذی بشرح جامع الترمذی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۱) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «الجامع‌الصحیح/الجامع‌الکبیر»، شماره۴۳۶۸.
