• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

الحمید

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حمید (الحمید)، حمید (الحمید)، از اسماء الحسنی می‌باشد.



حمید، بر وزن فعیل، از مادّه حمد است که همه لغت‌ شناسان آن را ضد ذم
[۱] خلیل‌ بن احمد، ج۳، ص۱۸۸، کتاب‌العین،ذیل «حمد»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
[۲] ابن‌درید، کتاب جمهرة‌اللغة، ج۱، ص۵۰۵، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸.
[۳] اسماعیل‌ بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، ذیل «حمد»، چاپ احمد عبدالغفور عطا، بیروت ، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
و غالبآ به معنای مدح، ثنا و شکر دانسته‌اند،
[۴] ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ج۲، ص۱۱۲، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.
[۵] محمد بن احمد ازهری،تهذیب‌اللغة، ج۴، ص۴۳۴، ذیل «حمد»، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره
[۶] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۱۵، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
گرچه به رأی راغب اصفهانی
[۷] حسین‌ بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل «حمد»، چاپ محمد سید کیلانی، تهران (۱۳۳۲ش).

، حمد اخصّ از مدح و اعم از شکر است. برخی رضا را نیز از معانی حمد برشمرده‌اند.
[۸] ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۰۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
[۹] ابن‌سیده، المحکم والمحیط الاعظم، ذیل «حمد»، چاپ عبدالحمید هنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۱۰] عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی‌التذکیر، ج۱، ص۷۳، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.



واژه حمید هفده‌بار در قرآن و در همه موارد به صورت اسم خدا به کار رفته است.
[۱۱] محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم‌المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل حمید، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).



در احادیث نیز حمید در شمار ۹۹ نام نیکوی خدا ذکر شده است
[۱۲] محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی و هوالجامع الصحیح، ج۵، ص۱۹۲، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ابن‌بابویه ۱۳۵۷ش، ص ۱۹۴، ۲۲۰؛.
[۱۳] ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌اللّه تسعة و تسعین اسمآ»، ج۱، ص۱۰۱، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
[۱۴] ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌اللّه تسعة و تسعین اسمآ»، ج۱، ص۱۰۸، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
[۱۵] ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌اللّه تسعة و تسعین اسمآ»، ج۱، ص۱۳۱، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
همچنین در پایان صلوات بر پیامبر اکرم و ائمه علیهم‌السلام، خدا به این نام خوانده شده است
[۱۶] محمد بن اسماعیل بخاری، ج۴، ص۱۱۸ـ۱۱۹، صحیح‌البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۷] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۴، ص۲۷، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۸] مسلم‌ بن حجاج، الجامع‌الصحیح، ج۲، ص۱۶ـ۱۷، بیروت: دارالفکر.
[۱۹] کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۵۵۲.    
[۲۰] ابن‌بابویه، الامالی، ج۱، ص۴۷۰، قم ۱۴۱۷.
ونسینک، ذیل حمید).


دانشمندان مسلمان اقوال گوناگونی درباره معنای این نام خدا ذکر کرده‌اند.
رایج ‌‌ترین دیدگاه این است که فعیل در معنای مفعولی به کار رفته باشد،
[۲۱] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل ابراهیم: ۱
[۲۲] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل حج: ۲۲،
[۲۳] ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۰۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
که دراین‌ صورت حمید به معنای محمود است. جُبایِی،
[۲۴] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیّین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۳۶، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲۵] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۱۵، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
زجاج،
[۲۶] ابراهیم‌ بن سری زجاج، تفسیر اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۵۵، چاپ احمد یوسف دقاق، دمشق ۱۹۷۴.
زَجّاجی،
[۲۷] عبدالرحمان‌ بن اسحاق زَجّاجی، اشتقاق اسماءاللّه، ج۱، ص۱۲۵، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
اشعری،
[۲۸] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیّین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۴، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
جوینی،
[۲۹] عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، ج۱، ص۱۵۳، چاپ محمد یوسف‌موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
غزالی
[۳۰] محمد بن محمد غزالی، ال مقصد الاسنی فی شرح اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۴۱، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
و ابن‌قیّم جوزیّه
[۳۱] ابن‌قیّم جوزیّه، اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۹۸، چاپ یوسف علی بدیوی و ایمن عبدالرزاق شوّا، دمشق ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
صرفآ به این معنا برای حمید قائل‌اند. اغلب مفسران نیز همین معنا را برای حمید ذکر کرده‌اند.
[۳۲] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل بقره: ۲۶۷،
[۳۳] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل ابراهیم: ۱
[۳۴] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل ابراهیم: ۸
[۳۵] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل: حج: ۶۴،
[۳۶] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل: هود: ۷۳
[۳۷] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۲۶۷
[۳۸] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل ابراهیم: ۱
[۳۹] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل ابراهیم: ۸
[۴۰] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل حج: ۶۴
[۴۱] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل هود: ۷۳
[۴۲] طبرسی، مجمع البیان، ذیل ابراهیم: ۱
[۴۳] طبرسی، مجمع البیان،ذیل بقره: ۲۶۷،
[۴۴] طبرسی، مجمع البیان، ذیل ابراهیم: ۸
[۴۵] طبرسی، مجمع البیان،ذیل حج: ۶۴،
[۴۶] طبرسی، مجمع البیان،ذیل هود: ۷۳
[۴۷] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل بقره: ۲۶۷، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۸] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل ابراهیم: ۱، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۹] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل ابراهیم: ۸، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۵۰] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل حج: ۶۴، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۵۱] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل هود: ۷۳، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.



درعین ‌حال، حمید وصفی بلیغ‌تر از محمود است
[۵۲] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل ابراهیم: ۸،
[۵۳] ابن‌قیّم جوزیّه، اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۹۸، چاپ یوسف علی بدیوی و ایمن عبدالرزاق شوّا، دمشق ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
و حاکی از حمد و ستایش به سبب نعمت‌ها و الطاف الاهی و فرا‌تر از آن، ستایش همه مخلوقات از خداست، چنان‌که در قرآن آمده است: «وَ اِنْ مِنْ شَیْءٍ اِلّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِه».
[۵۴] اسراء/سوره۱۷، آیه۴۴.    
[۵۵] ابن‌عربی، الفتوحات المکیة، ج۴، ص۲۸۶ـ۲۸۷، بیروت: دارصادر.
[۵۶] ابن‌قیّم جوزیّه، اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۲۰۲ـ۲۰۳، چاپ یوسف علی بدیوی و ایمن عبدالرزاق شوّا، دمشق ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
اما این بدان معنا نیست که حمد خدا موکول به حمد مخلوقات است، زیرا اولا حمید فی نفسه حمید است، هر چند کسی او را حمد نکند
[۵۷] ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ذیل حج: ۶۴، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.
[۵۸] ابن‌قیّم جوزیّه، اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۹۸، چاپ یوسف علی بدیوی و ایمن عبدالرزاق شوّا، دمشق ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
و ثانیآ خدا خود حامد خویش است، چنان‌ که آیه «الحمدللّه رب‌العالمین»
[۵۹] حمد/سوره۱، آیه۲.    
بر آن دلالت دارد.
[۶۰] عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی‌التذکیر، ج۱، ص۷۲، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
[۶۱] محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۴۱، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
[۶۲] احمد بن منصور سمعانی، روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتّاح، ج۱، ص۴۶۷ـ۴۶۸، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۸ش.
[۶۳] محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماء اللّه الحسنی للرازی، ج۱، ص۲۹۹، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالروؤف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.



بدین سبب غزالی
[۶۴] محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۴۱، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
حمید را از حیث تعلق به ذکر بندگان، از صفات جلال و از حیث انتساب به ذات‌الاهی، از صفات کمال برشمرده است.
برخی گفته‌اند حمید به معنای حامد، صفت ذات خدا و به معنای محمود وصف فعل اوست.
[۶۵] ابن‌فورک، مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۵۴، چاپ دانیل ژیماره، بیروت ۱۹۸۷.
[۶۶] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، ج۱، ص۱۲۷، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸.
برخی دیگر گفته‌اند که هم صفات خدا محمود و ستودنی است و هم به واسطه آنچه در حق بندگان انجام داده، همواره و در هر حال شایسته و مستحق ستایش است
[۶۷] عبدالرحمان‌ بن اسحاق زَجّاجی، اشتقاق اسماءاللّه، ج۱، ص۱۲۵، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۶۸] حسین‌ بن حسن حلیمی، کتاب المنهاج فی شعب الایمان، ج۱، ص۲۰۲، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۶۹] احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۰۲، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۷۰] طبرسی، مجمع البیان، ذیل حج: ۶۴،
و ازاین‌ رو، حمید را مستحقِ حمد و ثنا معنا کرده‌اند
[۷۱] التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۲۶۷.
[۷۲] زمخشری، الکشاف،ذیل لقمان: ۱۲.
[۷۳] ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ج۱، ص۳۰۰، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.



برخی معتقدند خدا با ذکر صفت حمید، بندگانش را به حمد و ستایش خود فراخوانده است،
[۷۴] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن،ذیل ابراهیم: ۸.
[۷۵] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۲۶۷.
[۷۶] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل حج: ۲۲.
[۷۷] طبرسی، مجمع البیان، ذیل بقره: ۲۶۷
[۷۸] طبرسی، مجمع البیان، ذیل حج: ۲۲.
چنان‌ که در روایتی منسوب به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم آمده است: «حمد نزد هیچ‌ کس به اندازه خدا محبوب نیست».
[۷۹] طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل حمد: ۲
[۸۰] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل حج: ۲۲
[۸۱] طبرسی، مجمع البیان، ذیل حج: ۲۲.

شیخ طوسی
[۸۲] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن،ذیل بقره: ۲۶۷.
این رأی را به حَسَن بصری نسبت داده است.


خدا در آیات متعددی خود را حمد کرده است تا به بندگانش بیاموزد چگونه او را بستایند،
[۸۳] حمد/سوره۱، آیه۲.    
[۸۴] انعام/سوره۶، آیه۱.    
[۸۵] کهف/سوره۱۸، آیه۱.    
چنان ‌که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را به حمد و ستایش خویش مأمور کرده است.
[۸۶] اسراء/سوره۱۷، آیه۱۱۱.    
[۸۷] عنکبوت/سوره۲۹، آیه۶۳.    



برخی بر این عقیده‌اند که حمید می‌تواند، همچون صفات علیم و قدیر، متضمن معنای فاعلی هم باشد.
[۸۸] ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ج۲، ص۱۱۲، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.
[۸۹] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، ج۱، ص۱۲۷، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸.
[۹۰] عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی‌التذکیر، ج۱، ص۷۲، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
[۹۱] ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ج۱، ص۲۹۹، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.
دراین ‌صورت، خدا ازآن رو حمید است که از یک سو از ازل ستایشگر خویش بوده و هست و از دیگر سو سپاسگزار اعمال نیک بندگان خویش است و در مقابل اعمال خیر اندک ایشان، پاداش و ثواب فراوان به آنان می‌دهد.
[۹۲] نصر بن محمد سمرقندی، تفسیر السمرقندی، ذیل بقره: ۲۶۷، چاپ محمود مطرجی، بیروت.
کاربرد قرآنی واژه حمید نیز با معانی پیش ‌گفته سازگار است.


این صفت ده بار همراه با صفت غنی، در موارد دیگر با صفات عزیز، مجید، حکیم، و یک ‌بار هم تنها به کار رفته است. در آیاتی از قرآن که صفت حمید با غنی (یعنی بی‌نیاز) همراه است، به بندگان یادآوری شده که اگر همه انسان‌ها ناسپاسی کنند و کفر بورزند، خدا از آنان بی‌ نیاز و همچنان مستحق حمد و ستایش است
[۹۳] ابراهیم/سوره۱۴، آیه۸.    
[۹۴] حدید/سوره۵۷، آیه۲۴.    
[۹۵] ممتحنه/سوره۶۰، آیه۶.    
[۹۶] تغابن/سوره۶۴، آیه۶.    
بنابراین هر کس سپاسگزاری کند برای خودش سودمند است، ناسپاسی نیز به خدا ضرری نمی‌رساند،
[۹۷] لقمان/سوره۳۱، آیه۱۲.    
زیرا آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آن اوست و بنابراین خدا از ستایش بندگان بی ‌نیاز است
[۹۸] حج/سوره۲۲، آیه۶۴.    
[۹۹] لقمان/سوره۳۱، آیه۲۶.    
[۱۰۰] نساء/سوره۴، آیه۱۳۱.    
و در مقابل، انسان‌ها همواره به او نیازمندند.
[۱۰۱] فاطر/سوره۳۵، آیه۱۵.    



در آیات دیگری که در آن‌ها صفت حمید آمده، نعمتهای گوناگون الاهی بر انسانها، از جمله هدایت بندگان به راه حق،
[۱۰۲] ابراهیم/سوره۱۴، آیه۱.    
[۱۰۳] سبأ/سوره۳۴، آیه۶.    
[۱۰۴] حج/سوره۲۲، آیه۲۴.    
نزول قرآن،
[۱۰۵] فصلت/سوره۴۱، آیه۴۲.    
انزال رحمت و برکت بر بندگان و مؤمنان،
[۱۰۶] شوری/سوره۴۲، آیه۲۸.    
[۱۰۷] هود/سوره۱۱، آیه۷۳.    
یادآوری شده، که برای هریک شایسته سپاس و ستایش است، چنان‌ که مؤمنانِ به خدا به کسی ایمان آورده‌اند که مستحق بندگی است.
[۱۰۸] بروج/سوره۸۵، آیه۸.    
در آیه ۲۶۷ سوره بقره، مسلمانان امر به انفاق شده‌اند و یادآوری شده که گر چه خدا از این کار ایشان مستغنی است، ولی کار نیک آنان را با اعطای پاداش می‌ ستاید.
[۱۰۹] بقره/سوره۲، آیه۲۶۷.    
[۱۱۰] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۲۶۷
[۱۱۱] طبرسی، مجمع البیان، ذیل بقره: ۲۶۷
[۱۱۲] ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ذیل بقره: ۲۶۷، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.

منابع:
(۱) علاوه بر قرآن.
(۲) ابن‌بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷.
(۳) ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
(۴) ابن‌درید، کتاب جمهرة‌اللغة، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸.
(۵) ابن‌سیده، المحکم والمحیط الاعظم، چاپ عبدالحمید هنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۶) ابن‌عربی، الفتوحات المکیة، بیروت: دارصادر، (بی‌تا).
(۷) ابن‌فورک، مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن الاشعری، چاپ دانیل ژیماره، بیروت ۱۹۸۷.
(۸) ابن‌قیّم جوزیّه، اسماءاللّه الحسنی، چاپ یوسف علی بدیوی و ایمن عبدالرزاق شوّا، دمشق ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۹) ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.
(۱۰) ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌اللّه تسعة و تسعین اسمآ»، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
(۱۱) محمد بن احمد ازهری، تهذیب‌اللغة، ج ۴، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره (بی‌تا).
(۱۲) علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیّین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۱۳) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۴) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸.
(۱۵) احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۱۶) محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی و هوالجامع الصحیح، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۷) اسماعیل‌ بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطا، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
(۱۸) عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، چاپ محمد یوسف‌موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
(۱۹) حسین‌ بن حسن حلیمی، کتاب المنهاج فی شعب الایمان، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۲۰) خلیل‌ بن احمد، کتاب‌العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
(۲۱) حسین‌ بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سید کیلانی، تهران (۱۳۳۲ش).
(۲۲) ابراهیم‌ بن سری زجاج، تفسیر اسماءاللّه الحسنی، چاپ احمد یوسف دقاق، دمشق ۱۹۷۴.
(۲۳) عبدالرحمان‌ بن اسحاق زَجّاجی، اشتقاق اسماءاللّه، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۲۴) زمخشری، الکشاف.
(۲۵) نصر بن محمد سمرقندی، تفسیر السمرقندی، چاپ محمود مطرجی، بیروت.
(۲۶) احمد بن منصور سمعانی، روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتّاح، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۸ش.
(۲۷) طبرسی، مجمع البیان.
(۲۸) طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن.
(۲۹) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۳۰) محمد بن محمد غزالی، ال مقصد الاسنی فی شرح اسماءاللّه الحسنی، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
(۳۱) محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۳۲) محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماء اللّه الحسنی للرازی، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالروؤف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
(۳۳) قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره، بی‌تا).
(۳۴) عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی‌التذکیر، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
(۳۵) کلینی، اصول الکافی.
(۳۶) محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم‌المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).
(۳۷) مسلم‌ بن حجاج، الجامع‌الصحیح، بیروت: دارالفکر.
(۳۸) آرنت‌یان ونسینک، المعجم‌المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، لیدن ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹.

 
۱. ↑ خلیل‌ بن احمد، ج۳، ص۱۸۸، کتاب‌العین،ذیل «حمد»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
۲. ↑ ابن‌درید، کتاب جمهرة‌اللغة، ج۱، ص۵۰۵، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸.
۳. ↑ اسماعیل‌ بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، ذیل «حمد»، چاپ احمد عبدالغفور عطا، بیروت ، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
۴. ↑ ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ج۲، ص۱۱۲، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.
۵. ↑ محمد بن احمد ازهری،تهذیب‌اللغة، ج۴، ص۴۳۴، ذیل «حمد»، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره
۶. ↑ قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۱۵، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
۷. ↑ حسین‌ بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل «حمد»، چاپ محمد سید کیلانی، تهران (۱۳۳۲ش).
۸. ↑ ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۰۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
۹. ↑ ابن‌سیده، المحکم والمحیط الاعظم، ذیل «حمد»، چاپ عبدالحمید هنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۰. ↑ عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی‌التذکیر، ج۱، ص۷۳، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
۱۱. ↑ محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم‌المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل حمید، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).
۱۲. ↑ محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی و هوالجامع الصحیح، ج۵، ص۱۹۲، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۳. ↑ ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌اللّه تسعة و تسعین اسمآ»، ج۱، ص۱۰۱، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
۱۴. ↑ ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌اللّه تسعة و تسعین اسمآ»، ج۱، ص۱۰۸، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
۱۵. ↑ ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌اللّه تسعة و تسعین اسمآ»، ج۱، ص۱۳۱، چاپ مشهور بن حسن‌ بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
۱۶. ↑ محمد بن اسماعیل بخاری، ج۴، ص۱۱۸ـ۱۱۹، صحیح‌البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۷. ↑ محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۴، ص۲۷، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۸. ↑ مسلم‌ بن حجاج، الجامع‌الصحیح، ج۲، ص۱۶ـ۱۷، بیروت: دارالفکر.
۱۹. ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۵۵۲.    
۲۰. ↑ ابن‌بابویه، الامالی، ج۱، ص۴۷۰، قم ۱۴۱۷.
۲۱. ↑ طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل ابراهیم: ۱
۲۲. ↑ طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل حج: ۲۲،
۲۳. ↑ ابن‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۰۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
۲۴. ↑ علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیّین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۳۶، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۲۵. ↑ قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، قسم ۲، ص۲۱۵، ج ۲۰، چاپ عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، (قاهره).
۲۶. ↑ ابراهیم‌ بن سری زجاج، تفسیر اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۵۵، چاپ احمد یوسف دقاق، دمشق ۱۹۷۴.
۲۷. ↑ عبدالرحمان‌ بن اسحاق زَجّاجی، اشتقاق اسماءاللّه، ج۱، ص۱۲۵، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۲۸. ↑ علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیّین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۴، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۲۹. ↑ عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، ج۱، ص۱۵۳، چاپ محمد یوسف‌موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۳۰. ↑ محمد بن محمد غزالی، ال مقصد الاسنی فی شرح اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۴۱، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
۳۱. ↑ ابن‌قیّم جوزیّه، اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۹۸، چاپ یوسف علی بدیوی و ایمن عبدالرزاق شوّا، دمشق ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۳۲. ↑ طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل بقره: ۲۶۷،
۳۳. ↑ طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل ابراهیم: ۱
۳۴. ↑ طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل ابراهیم: ۸
۳۵. ↑ طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل: حج: ۶۴،
۳۶. ↑ طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل: هود: ۷۳
۳۷. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۲۶۷
۳۸. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل ابراهیم: ۱
۳۹. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل ابراهیم: ۸
۴۰. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل حج: ۶۴
۴۱. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل هود: ۷۳
۴۲. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل ابراهیم: ۱
۴۳. ↑ طبرسی، مجمع البیان،ذیل بقره: ۲۶۷،
۴۴. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل ابراهیم: ۸
۴۵. ↑ طبرسی، مجمع البیان،ذیل حج: ۶۴،
۴۶. ↑ طبرسی، مجمع البیان،ذیل هود: ۷۳
۴۷. ↑ محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل بقره: ۲۶۷، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۸. ↑ محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل ابراهیم: ۱، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۹. ↑ محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل ابراهیم: ۸، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵۰. ↑ محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل حج: ۶۴، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵۱. ↑ محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل هود: ۷۳، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۵۲. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل ابراهیم: ۸،
۵۳. ↑ ابن‌قیّم جوزیّه، اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۹۸، چاپ یوسف علی بدیوی و ایمن عبدالرزاق شوّا، دمشق ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۵۴. ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۴۴.    
۵۵. ↑ ابن‌عربی، الفتوحات المکیة، ج۴، ص۲۸۶ـ۲۸۷، بیروت: دارصادر.
۵۶. ↑ ابن‌قیّم جوزیّه، اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۲۰۲ـ۲۰۳، چاپ یوسف علی بدیوی و ایمن عبدالرزاق شوّا، دمشق ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۵۷. ↑ ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ذیل حج: ۶۴، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.
۵۸. ↑ ابن‌قیّم جوزیّه، اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۹۸، چاپ یوسف علی بدیوی و ایمن عبدالرزاق شوّا، دمشق ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۵۹. ↑ حمد/سوره۱، آیه۲.    
۶۰. ↑ عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی‌التذکیر، ج۱، ص۷۲، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
۶۱. ↑ محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۴۱، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
۶۲. ↑ احمد بن منصور سمعانی، روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتّاح، ج۱، ص۴۶۷ـ۴۶۸، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۸ش.
۶۳. ↑ محمد بن عمر فخررازی، شرح اسماء اللّه الحسنی للرازی، ج۱، ص۲۹۹، و هو الکتاب المسمی لوامع البینات شرح اسماءاللّه تعالی و الصفات، چاپ طه عبدالروؤف سعد، قاهره ۱۳۹۶/۱۹۷۶، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
۶۴. ↑ محمد بن محمد غزالی، المقصد الاسنی فی شرح اسماءاللّه الحسنی، ج۱، ص۱۴۱، چاپ فضله شحاده، بیروت ۱۹۷۱.
۶۵. ↑ ابن‌فورک، مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۵۴، چاپ دانیل ژیماره، بیروت ۱۹۸۷.
۶۶. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، ج۱، ص۱۲۷، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸.
۶۷. ↑ عبدالرحمان‌ بن اسحاق زَجّاجی، اشتقاق اسماءاللّه، ج۱، ص۱۲۵، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۶۸. ↑ حسین‌ بن حسن حلیمی، کتاب المنهاج فی شعب الایمان، ج۱، ص۲۰۲، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۶۹. ↑ احمد بن حسین بیهقی، الاسماء و الصفات، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۰۲، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۷۰. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل حج: ۶۴،
۷۱. ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۲۶۷.
۷۲. ↑ زمخشری، الکشاف،ذیل لقمان: ۱۲.
۷۳. ↑ ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ج۱، ص۳۰۰، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.
۷۴. ↑ طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن،ذیل ابراهیم: ۸.
۷۵. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۲۶۷.
۷۶. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل حج: ۲۲.
۷۷. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل بقره: ۲۶۷
۷۸. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل حج: ۲۲.
۷۹. ↑ طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل حمد: ۲
۸۰. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل حج: ۲۲
۸۱. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل حج: ۲۲.
۸۲. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن،ذیل بقره: ۲۶۷.
۸۳. ↑ حمد/سوره۱، آیه۲.    
۸۴. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱.    
۸۵. ↑ کهف/سوره۱۸، آیه۱.    
۸۶. ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۱۱۱.    
۸۷. ↑ عنکبوت/سوره۲۹، آیه۶۳.    
۸۸. ↑ ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ج۲، ص۱۱۲، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.
۸۹. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول‌الدین، ج۱، ص۱۲۷، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸.
۹۰. ↑ عبدالکریم‌ بن هوازن قشیری، التحبیر فی‌التذکیر، ج۱، ص۷۲، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۶۸.
۹۱. ↑ ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ج۱، ص۲۹۹، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.
۹۲. ↑ نصر بن محمد سمرقندی، تفسیر السمرقندی، ذیل بقره: ۲۶۷، چاپ محمود مطرجی، بیروت.
۹۳. ↑ ابراهیم/سوره۱۴، آیه۸.    
۹۴. ↑ حدید/سوره۵۷، آیه۲۴.    
۹۵. ↑ ممتحنه/سوره۶۰، آیه۶.    
۹۶. ↑ تغابن/سوره۶۴، آیه۶.    
۹۷. ↑ لقمان/سوره۳۱، آیه۱۲.    
۹۸. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۶۴.    
۹۹. ↑ لقمان/سوره۳۱، آیه۲۶.    
۱۰۰. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۳۱.    
۱۰۱. ↑ فاطر/سوره۳۵، آیه۱۵.    
۱۰۲. ↑ ابراهیم/سوره۱۴، آیه۱.    
۱۰۳. ↑ سبأ/سوره۳۴، آیه۶.    
۱۰۴. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۴.    
۱۰۵. ↑ فصلت/سوره۴۱، آیه۴۲.    
۱۰۶. ↑ شوری/سوره۴۲، آیه۲۸.    
۱۰۷. ↑ هود/سوره۱۱، آیه۷۳.    
۱۰۸. ↑ بروج/سوره۸۵، آیه۸.    
۱۰۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۶۷.    
۱۱۰. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۲۶۷
۱۱۱. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل بقره: ۲۶۷
۱۱۲. ↑ ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ذیل بقره: ۲۶۷، چاپ حسین‌ بن فیض‌اللّه همدانی، قاهره ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۶۵۷۲.    



جعبه ابزار