الفوائد الرضویة علی الفرائد المرتضویة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الفوائد الرضویة علی الفرائد المرتضویة» تالیف محمد رضا بن ملا محمد هادی همدانی (متوفای ۱۳۲۲ ق)، از جمله حواشی نگارش شده بر فرائد الاصول (رسائل)
شیخ انصاری است که اگر چه به صورت مختصر نگاشته شده، اما از بهترین حواشی رسائل بوده و مملو از تحقیقات با ارزش و ابتکارات و ابداعاتی است که در سایر حواشی رسائل دیده نمی‌شود.
کتاب در دو مجلد تدوین شده است که جلد اول،
حجیت قطع و
ظن مباحث مربوط به آنها و جلد دوم حواشی مربوط به
اصل برائت و
استصحاب و
تعادل و تراجیح را در بر دارد. کتاب حاشیه بر رسائل «شرح بالقول» است یعنی عبارات آن به صورت «قوله... اقول» آمده، البته در چند مورد نیز با لفظ «تنبیه» مطالبی تذکر داده شده است.
آقا رضا همدانی دو بار بر رسائل حاشیه زده و این دومین حاشیه او بر رسائل است. این مطلب را از عبارتی که در صفحه ۹۰ آمده است می‌توان فهمید «هذا ما سطرناه فی الحاشیة القدیمة بادنی اختلاف فی التعبیر».
مؤلف در موارد زیادی مثل
نیت وضوء و
تذکیه حیوانی که
گوشت او
حلال است و مبحث قبله به یکی از آثار خود مصباح الفقیه ارجاع می‌دهد. (ص ۹۱ و ۱۳ و ۵۳) که در ابتدا به نظر می‌رسد تالیف کتاب مصباح الفقیه پایان یافته، اما با عبارت‌هایی نظیر «وفقنا الله لاتمامه»، معلوم می‌شود مؤلف کتاب حاشیه بر رسائل را در حین نوشتن مصباح الفقیه تالیف نموده است.
نویسنده به دلیل استفاده از محضر سید حسن شیرازی (میرزای شیرازی معروف، متوفای ۱۳۱۲ ق) که از اجلاء شاگردان شیخ اعظم بوده، در بعضی موارد عبارت‌های رسائل را تصحیح می‌کند مثل: «قوله اقواهما العدم، اقول حکی سید مشایخنا ادام الله بقائه عدم ذکر لفظ اقواهما فی النسخة المرقومة بخط المصنف فهو بحسب الظاهر من تحریفات النساخ».
همچنین وجود نسخه‌های معتبر نزد مؤلف در تصحیح عبارت‌های رسائل نقش بسزایی داشته است؛ که عبارت‌هایی مانند: «اقول هذه العبارة لا تخلو عن تشویش و لذا اسقطت فی کثیر من النسخ المصححة» حکایت از آن دارد.
از طرفی
دیگر استفاده آقا رضا همدانی از حاشیه شیخ اعظم بر رسائل و احاطه او بر این حاشیه در بسیاری موارد برای توضیح عبارت رسائل مورد استفاده واقع شده است.
حاشیه همدانی با سایر حواشی مثل بحر الفوائد و اوثق الوسائل فرق دارد زیرا مؤلف صرفا به ذکر منابع و مآخذ کلمات شیخ نمی‌پردازد، بلکه سعی بر این دارد که به صورت تحلیلی به نظریات شیخ اعظم بپردازد و در واقع اصول و امهات نظریات شیخ را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. البته در تحلیل نظریات نیز مؤلف بنای بر اختصار دارد و گاهی تفصیل مطالب را به کتاب
مصباح الفقیه ارجاع می‌دهد.
از نکاتی که باعث شده کتاب مورد توجه خاص بزرگان و محققین
علم اصول واقع شود ابتکارات و نوآوری‌های مؤلف در عین استحکام نظریات او است که به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
بحث کفایت امتثال
علم اجمالی و اینکه در
احکام وضعی فقط اصل
استصحاب جاری است در صفحه ۳، بحث
حرمت اطراف شبهه در مواردی که
نص وجود ندارد در صفحه ۴۱، تقدیر
بناء عقلاء در جریان استصحاب در غیر، هنگام
شک در مقتضی و اینکه اخبار و
روایات حکم عقلاء را امضاء می‌کند در صفحه ۸۲، اینکه مرجع اصول جاری در
مباحث الفاظ، بلکه تمامی اصول معتبر عقلایی را،
اصول عدمی دانسته که مرجع آنها اصل عدم احتمالات منافی با ظاهر است، در صفحه ۱۹، بحث دوران واجب بین
تعبدی و
توصلی در صفحه ۱۰، بحث
اصالة الصحة در صفحه ۱۰۸ و
قاعده شک بعد از تجاوز محل در صفحه ۱۱۰.
از
دیگر نکات با ارزش کتاب اینکه مؤلف گاهی مطالبی را که شیخ اعظم به بعضی از بزرگان نسبت داده به گونه‌ای
دیگر تفسیر می‌کند؛ مثل نسبتی که به سید در
غنیة داده شده «و فی ظهور کلامه فی ما ذکره المصنف قدس سره- نظر.»
با توجه به اینکه مؤلف بیشتر قصد تحلیل نظریات اصولی شیخ اعظم را دارد به منابع و مآخذ فقط در صورت نیاز مراجعه کرده و از بعضی از منابع و بزرگان مثل شرح عضدی، حاشیه شیخ اعظم بر رسائل،
محقق قمی در حاشیه اش بر قوانین، صاحب فصول، صاحب مدارک، صاحب حدائق و
محقق خوانساری نام برده است.
البته از نقاط ضعف کتاب این است که در مواردی مآخذ کلام شیخ را مشخص نمی‌کند
مؤلف در سال ۱۳۰۸ ق از تالیف این کتاب فراغت یافته است. کتاب در سال ۱۳۱۸ ق منتشر و در سال ۱۳۷۷ به ضمیمه رسائل محشی با چاپ سنگی تجدید چاپ شده است. کتاب فاقد پاورقی است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
