تاج العروس من جواهر القاموس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تاج العروس من جواهر القاموس» اثر سید مرتضی
حسینی زبیدی واسطی، فرهنگ عربی به
عربی و شرحی نقاد بر
القاموس فیروزآبادی است؛ چرا که در جای جای کتاب نقدهای مختلفی دیده می‌شود که عمده آن بر
قاموس المحیط است. این معجم در شمار آخرین معجم‌های مفصل است که حاوی بیش از ۱۲۰ هزار لغت بوده و در ۲۰ جلد منتشر شده است.
کتاب ۲۸ باب، و هر باب ۲۸ فصل به شماره ی
حروف الفبا دارد. البته در برخی از بابها، شماره ی فصول به ۲۸ نمی‌رسد، مانند باب حاء، سین، شین و ظاء. مولف در تنظیم واژه‌ها همچون فیروزآبادی، روش پایانی الفبایی را که همان «روش قافیه‌ای» یا «روش باب و فصل» بود، برگزید. در این روش با توجه به حرف پایانی کلمه، آن را بر اساس ترتیب الفبایی در باب مخصوص آن حرف جای می‌دهند. سپس با رعایت حرف اول و دوم و سوم و چهارم واژه، آن را در فصلی که درون این باب قرار دارد، می‌نهند.
زبیدی ۲۹ ساله بود (۱۱۷۴ ق) که به تالیف کتاب اقدام نمود و چهارده سال در پای آن زحمت کشید. در این کار، وی حدود ۵۰۰ منبع را پیش روی داشت. هاشم طه شلاش تنها به استناد منابع ذکر شده در متن تاج، سعی کرده است این کتابها را استخراج و بر اساس موضوع، تقسیم بندی کند که از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: حدود ۲۶ کتاب لغت، ۱۵ معجم خاص، ۲۷ کتاب درباره ی اسماء و صفات، ۱۶ کتاب درباره ی مثلثات،
اضداد ، نوادر و فروق، ۶ کتاب معرب و دخیل، ۲۳ کتاب در
علم نحو ، ۱۸ کتاب در
علم صرف و ۲۴ کتاب در باب پژوهشهای لغوی.
مولف علاوه بر زبان مادری‌اش، به زبانهای فارسی و
ترکی نیز آگاهی داشت. به همین سبب، در بسیاری از جایها به ریشه یابی لغات معرب پرداخته است. از جمله منابع وی در این زمینه می‌توان به المعرب جوالیقی، شفاءالغلیل خفاجی، برهان قاطع و دیوان سنایی اشاره کرد. همچنین اعتقاد بر این است که سه چهارم تاج برگرفته از لسان العرب است.
زبیدی در مقدمه ی پرتکلف و مسجع خود که بیشتر
الفاظ غریب را در آن به کار برده، با برشمردن ده هدف، به علل تالیف کتابش اشاره کرده است که از آن جمله می‌توان به نواقص کار فیروزآبادی و گستردگی زبان عربی اشاره کرد.
وی علاوه بر توضیح مصطلحات
پزشکی ، ذکر اسامی خاص، استفاده از نشانه‌های اختصاری، ضبط دقیق واژگان و تفاوت گذاشتن میان حرف عله ی واوی و یایی خود نیز حدود ۲۰ هزار واژه به کتابهای لغوی پیشینیان چون
المحیط ابن عباد ،
العباب صغانی ،
المحکم ابن سیده و
البحر المحیط و النهر الماد اندلسی و الصحاح جوهری افزده است.
در جلد اول کتاب سه مقدمه از ناشر، محقق، و مولف ارائه شده است. در مقدمه محقق، در ضمن ده مقصد به مباحثی درباره زبان شناختی و
فقه اللغه ، آداب لغوی، انگیزه تالیف، شرح حال مولف و اساتید او پرداخته شده است. در ادامه شرح مبسوطی از خطبه مصنف ذکر شده سپس متن کتاب آغاز شده و در هر یک از مجلدات تعدادی از حروف ذکر شده است.
بعد از اتمام تاج العروس این کتاب از استقبال بسیاری برخوردار شد؛ مثلا بزرگانی چون
سلطان دارفور ،
پادشاه مغرب و
روم یک نسخه از کتابش را درخواست کردند و
علمای غزه ،
دمشق ،
حلب ،
آذربایجان ،
تونس ، دیار بکر و... خواستار اجازه ی روایت شدند؛ همچنین، در وصف آن اشعاری چند سروده شده است. پژوهشگران معاصر نیز گاه به تاج العروس عنایت داشته‌اند؛ از جمله عطاردی خبوشانی، نام همه ی کسانی را که زبیدی به آنها استناد کرده، در دو جلد به نام
الرجال فی تاج العروس گرد آورده است. همچنین شوقی معری در پایان نامه ی دکتری خود، همه ی مسائل مربوط به
دستور زبان کتاب را به نام
معجم مسائل النحو و الصرف فی تاج العروس استخراج کرده است. هاشم طه شلاش نیز در تز دکتری خود به نام الزبیدی فی کتابه تاج العروس، بعد از پرداختن به زندگی نامه ی مؤلف، سعی کرده است به تفصیل چگونگی کار زبیدی را در تاج العروس بررسی کند.
تاج العروس نخستین بار در ۱۲۸۶- ۱۲۸۷ ق به طور ناقص در پنج مجلد به چاپ رسید. سپس در ۱۳۰۷ ق در ده مجلد به طور کامل چاپ شد؛ اما این چاپ نیز کاستی‌های فراوانی داشت، تا آنکه چاپخانه ی دارالفکر در بیروت به سرپرستی جواد علی این کتاب را به شکلی مقبول به چاپ رساند و آن را به
انگلیسی ترجمه کرده، و
مد القاموس (بیروت، ۱۹۸۰ م) نام نهاده است.
عاصم افندی نیز این کتاب را به ترکی ترجمه کرده است. یکی از جدیدترین چاپ‌ها توسط دارلهدایة در ۲۵ جلد به چاپ رسیده است.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
