ثعلبیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثَعلبیه، داستانی منظوم به ترکی آذربایجانی سروده محمدباقر خلخالی می‌باشد.
خلخالی در ۱۲۵۰ در شیخدرآباد، از توابع گرمْرود خلخال، زاده شد.
پدرش آخوند ملاحیدر، به کاغذکنان رفت و در قریه قره بُلاغ اقامت گزید. محمدباقر نزد پدرش، مقدمات دانش و
صرف و نحو را فرا گرفت و در چهارده سالگی به زنجان و از آن‌جا به قزوین رفت و در آن شهر، در محضر ملاعلی قارپوزآبادی
فقیه سده سیزدهم، درس خواند و به زنجان بازگشت و مراتب عالی علمی را در همین شهر، نزد آخوند ملاقربانعلی زنجانی، از علمای بزرگ زنجان، آموخت.
خلخالی، مدتی در خلخال به امر قضا مشغول و مَرجع استفاده طلاب گرمرود، خلخال و خمسه بود. به سبب استغنای طبعش، همه طبقات مردم به او احترام می‌گذاشتند. طبع شعری روان داشت و به زبان‌های فارسی و ترکی اشعار نغز می‌سرود. در بدیهه گویی و تمامی فنون
شعر ، دستی توانا داشت. مهمترین اثر او مثنوی ثعلبیه است.
تاریخ درگذشت وی را به اختلاف، ۱۳۱۱
و ۱۳۱۶
نوشته اند.
ثعلبیه منظومه ای است تمثیلی و انتقادی از زبان جانوران، در بحر هَزَج مسدّس مقصور (مَفاعیلُن، مَفاعیلنُ، فَعولُن) در ۱۵۰۰ بیت.
کتاب با عبارت «هذا کلیات کتاب ثعلبیه» و بسمله آغاز می‌شود و در مجموع ۸۳ عنوان دارد که جملگی به فارسی است.
آخرین عنوان مثنوی، «خاتمه کتاب» است که شاعر در آن خود را محمدباقر خلخالی معرفی نموده
و اشاره کرده که در آخرین بیت، تاریخ نوشتنِ کتاب آمده است.
با توجه به این مطلب، کوچرلی،
کلمه خلخالیم را در بیت ماقبل آخر مثنوی، مادّه تاریخ تلقی کرده که به حروف جُمل عدد ۱۳۱۱ از آن به دست می‌آید.
ثعلبیه، به معنای «روباهنامه»، سرگذشت روباهی است که خود و خانواده اش دچار گرسنگی می‌شوند و او به ناچار در پی کسبِ روزی، راه سفر پیش می‌گیرد و در ضمن سفر با ماجراهایی روبرو می‌شود.
شاعر، به شیوه معمول
مثنوی سرایان، خاصه مولوی، به هر مناسبتی حکایتی آموزنده یا نصیحتی راهگشا آورده که از آن جمله است: در حکایت نریمان و زن او،
در حکایت درویش،
در مذمت عالمان بی عمل،
در ترغیب به
نماز کامل.
با آن‌که ثعلبیه از لحاظ نوع ادبی، قصه عامیانه نیست، خلخالی در آن بی هیچ محدودیتی به ادبیات شفاهی و مردمی نزدیک شده و از طرفی نیز صنایعی به کار برده که در مجموع به آن ارزش زیباشناختی داده است.
در ثعلبیه به کلمات و ترکیبات عامیانه و ضرب المثل‌ها و کنایات فراوان بر می‌خوریم، زیرا زبان خلخالی زبان مردم و مطابق فهم عموم است.
در این اثر همچنین شماری امثال و حکم و اشعار فارسی و نیز
احادیث مشهور عیناً به فارسی یا عربی یا به صورت ترجمه آورده شده است.
از جمله اعمال نکوهیده ای که سراینده ثعلبیه، آنها را بر شمرده، اینهاست: دلبستگی به دنیا،
اختیار کردن بیش از یک زن،
ظلم،
خروج از زی
و پرخواری
و از جمله اعمال ستوده است: در کارهای الاهی تسلیم محض بودن،
سکوت و خاموشی،
غنیمت دانستن ایام جوانی،
توکل و نظایر آنها.
به نوشته برنجیان،
خلخالی موضوع ثعلبیه را وسیله ای برای انتقاد اجتماعی قرار داده است. او در ثعلبیه، به درویش،
حاجی،
عالم بی عمل،
محتسب
و ملا
نگاهی عارفانه و طنزآمیز دارد و این باعث شده است تا برنجیان
انتقاد او را حمله به
دین و پاره ای عادات و معتقدات اجتماعی تلقی کند و حتی چون در جایی،
از زبان روباه غزلی طیبَت آمیز ــ البته به وزن سایر ابیات مثنوی اما با ویژگی قافیه‌ای غزل که نوعی نوآوری در مثنوی است ــ به همسرش خطاب شده، آن را به حساب مسخره کردن شعر سنّتی گذاشته است.
ثعلبیه، از حیث موضوع، داستانی است کاملاً سنّتی، مانند داستان موش و گربه شیخ بهائی یا داستان‌های هزار و یک شب، و برخلاف ادعای برنجیان
کمترین شباهتی به داستان‌های غربی ندارد و به سبب بیان کاملاً روان، زنده، مؤثر و قرابت کامل با محاورات کوچه و بازار، نوعی نوآوری در شیوه بیان را به ذهن خواننده متبادر می‌سازد.
این مثنوی بارها در تبریز و استانبول چاپ شده است.
دو ترجمه فارسی منظوم از آن با عنوان روباهنامه در دست است، یکی سروده مهین دخت دارائی
دیگری از قباد طوفانی خلخالی.
قباد طوفانی، متن ترکی آن را نیز چاپ کرده است.
بعدها نیز علیرضا نابدل پرداخت دیگری از ثعلبیه، به نظم ترکی به نام تولْکی ناغیلی منتشر کرد.
آخرین چاپ این کتاب به اهتمام فرهنگ خاک نژاد با نام ملامحمدباقر خلخالی نین شعرلری در ۱۳۷۹ ش در تهران منتشر شد.
(۱) هفت مقاله پیرامون فولکلور و ادبیات مردم آذربایجان، مقاله ۷ : «محمدباقر خلخالی و مثنوی ثعلبیه»، محمد حسین زاده صدیق، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۲) محمدباقر خلخالی، ثعلبیه، تبریز: کتاب فروشی سعادت، (بی تا).
(۳) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۴) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
(۵) نوشین موسوی، کتابشناسی توصیفی آثار موجود یا منتشره به زبان ترکی آذربایجانی در ایران: از چاپ سنگی تا سال ۱۳۷۰، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۶) Sakina Berengian, Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan , Berlin ۱۹۸۸;.
(۷) Firidun bey Kخcharli, Azerbayjan adabiyya t i , Baku ۱۹۷۸-۱۹۸۱
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثعلبیه»، شماره ۴۲۴۶.
