حریم و محدوده محل سکونت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حریم و محدوده محل سکونت و حفظ آن در
آیات و
روایات بی‌اندازه تاکید شده است. از آنجا که مسکن و محل سکونت یکی از موضوعات مهم و تاثیرگذار در
سبک زندگی اسلامی بوده و با توجه به اینکه زمان زیادی از عمر انسان در آن و تردد بدان سپری می‌شود، لذا لازم است، به ملاحظات دینی در خصوص حریم و محدوده محل سکونت مد نظر قرار گیرد. در این یادداشت،
روایات اسلامی درخصوص حریم و محدوده محل سکونت مورد بررسی قرار گرفته است.
در دین مبین اسلام، روابط اجتماعی در سطوح و مراتب مختلف تعریف می‌شود و در هر سطح، ارتباط متقابل افراد، مرز و چارچوب مشخصی دارد. هر چند در همه‌ی جوامع چنین قلمرو و حوزه‌های ارتباطی وجود دارد، اما در
جامعه دینی بر اساس هنجارهای معین این تقسیم‌بندی دقیق‌تر و اصولی‌تر انجام می‌شود. اساساً حیات دینی و اجتماعی در گرو همین مرزها و حوزه‌های ارتباطی است.
برای مثال روابط یک
مسلمان با
کافران حربی و
ذمی دو تعریف مختلف دارد، چنان‌که روابط او با مسلمانان از اصولی دیگر پیروی می‌کند. در جامعه‌ی ایمانی نیز روابطی چون دوستی، همسایگی،
خویشاوندی، محرمیت و … هر کدام تعریفی مشخص و معین دارد. یکی از مرز‌های روشنی که در جامعه‌ی اسلامی وجود دارد ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر و با دیگران است. از نگاه اسلام، ” خانواده” یک نهاد اساسی است و روابط درونی و بیرونی آن تعریفی مشخص دارد. از این‌رو در آیات و روایات بر حفظ حریم خانواده بی‌اندازه تاکید شده است.
بدیهی است برای پاسداری از این مرزها از جمله باید در معماری شهر‌ها و ساختمان‌ها به‌طور جدی تامل شود، چرا که اساساً این ارتباط‌ها در بستر محیط شهری و در بافت یک واحد مسکونی واقع می‌شود. بنابراین سبک شهرسازی و مناطق مسکونی عملاً روابط اجتماعی را شکل می‌بخشد و از این‌رو هر گونه تغییر در معماری، مستقیم و غیر مستقیم، در تنظیم روابط اجتماعی تاثیر دارد. در این خصوص اولین مساله‌ای که باید بدان پرداخت حریم خانه و نحوه ارتباط منزل با محیط اطراف است.
همان‌طور که از نظر اسلام خانواده دارای حریم و حرمت ویژه‌ای است، خانه نیز، که در برگیرنده خانواده است، باید از حریم‌های لازم برخوردار باشد. همچنان که برای ورود فرد به یک خانواده (ازدواج) باید براساس اصول و مراسمی به حریم خانواده پا نهاد، خانه نیز باید حدودی داشته باشد که گذر از هر کدام باید با اذن و اجازه‌ی همراه باشد.
آنچه را که در آیات و روایات در مورد
مسکن و معماری ساختمان آمده است به یک معنا بر دو دسته کلی می‌توان تقسیم کرد: پاره‌ای از آنها به مفاهیم و اصول کلی مسکن و محل سکونت مربوط بوده و پاره‌ای دیگر به اجزا یا خصوصیت خاصی از ساختمان باز می‌گردد.
از برخی از آیات شریفه ضرورت وجود حریم در منزل به وضوح استنباط می‌شود:
“نیکی آن نیست که از پشت خانه‌ها درآیید، بلکه نیکی آن است که کسی
تقوا پیشه کند، و به خانه‌ها از در (ورودی) آنها درآیید، و از خدا بترسید، باشد که رستگار گردید”. «و لیس البر تالوا البیوت من ظهورها و لکن البر من اتق وآتوا البیوت من ابوابها واتقوا الله لعلکم تفلحون؛
ای کسانی که
ایمان آورده‌اید، به خانه‌هایی که خانه‌های شما نیست داخل مشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن
سلام گویید.»
این برای شما بهتر است، باشد که پند گیرید• و اگر کسی را در آن نیافتید، پس داخل آن مشوید تا به شما اجازه داده شود و اگر به شما گفته شد: ” برگردید” برگردید، که آن برای شما سزاوار تر است، و خدا به آنچه انجام می‌دهید داناست• بر شما گناهی نیست که به خانه‌های غیر مسکونی – که در آنها برای شما استفاده‌ای است- داخل شوید، و خدا آنچه را آشکار و آنچه را پنهان می‌دارید می‌داند.
«یاایهاالذین آمنوا لاتدخلوا بیوتاً غیر بیوتکم حتی تسانسوا و تسلموا علی اهلها ذلکم خیر لکم لعلکم تذکرون.»
«فان لم تجدوا فیها احداً فلا تدخلوها حتی یوذن لکم و ان قیل لکم ارجعوا هو ازکی لکم والله بما تعلمون علیم.»
«لیس علیکم جناح ان تدخلوا بیوتاً غیر مسکونه فیها متاع لکم والله یعلم ما تبدون و ما تکتمون.»
در روایت نیز صریحاً آمده است که خانه باید درب و حصار داشته باشد و با پرده و پوشش کافی همراه باشد.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: خفتن در مکانی بی در و بدون پوشش ناپسند است. عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام): «انه کره ان ینام فی بیت لیس علیه باب ولاستر.»
حضرت علی (علیه‌السّلام) از خوابیدن در مکان بی در و پوشش
کراهت داشت. «عن ابی البختری عن جعفر عن ابیه عن علی (علیه‌السّلام) انه کره ان یبیت الرجل فی بیت لیس له باب ولاستر.»
اساساً در بعضی از احادیث معنا و مفهوم مسکن به گونه‌ای بیان شده است که پوشیده بودن و در امان بودن انسان، از لوازم آن به شمار می‌آید:
از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده است که فرمودند: «سه چیز مایه‌ی آسایش
مومن است: (یکی از آنها) خانه ی وسیعی است که زشتی‌ها و کمبود‌های او را از دید مردم بپوشاند. عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام) قال ثلاثه المومن فیهن راحه: «دار واسعه تواری عورته وسوءحاله من الناس.»
بنابر این وجود حصار و پوشش در خانه، بیشتر برای ایجاد یک حریم و حرمت برای محیط خانواده است. از این نظر خانه‌هایی که دارای حفاظ کامل نیستند و دیوارهای نرده‌ای دارند یا وسعت پنجره‌هایشان داخل منزل را به نمایش می‌گذارد و یا پلکان آنها در معرض دید است، هیچ‌کدام با موازین یاد شده سازگار نیست. و انگهی موقعیت درب خانه نیز باید به گونه‌ای باشد که هنگام بازشدن فضای داخلی خانه و اتاق‌ها را در معرض دید عابرین قرار ندهد.
چنان‌که اشاره شد، وجود حریم در مسکن صرفاً به معنای دیوار گذاشتن در اطراف خانه نیست، بلکه رعایت کلیه‌ی جوانب برای حفظ حرمت و
امنیت خانه لازم است. در معماری پیشینیان، خانه‌ها به صورت مربع شکل ساخته می‌شد و حیاط در وسط بنا قرار می‌گرفت و درب ورودی و پنجره‌ی همه ی اتاق‌ها به حیاط باز می‌شد.
این کار اولاً هر نوع اشراف از ساختمان‌های دیگر را مانع می‌شد.
ثانیاً از دید عابرین نسبت به اتاق‌ها و محیط خانه جلوگیری می‌کرد. اما در خانه‌های امروزی هرچند در ظاهر حصاری در اطراف خانه است اما حریمی ندارد.
اسلام به حریم‌گذاری و ایجاد محدوده‌های پوششی تا آن اندازه اهمیت می‌دهد که حتی پشت بام خانه را نیز بدون حصار نمی‌پسندد. در روایات متعدد آمده است که در اطراف پشت بام باید دیوار گذاشته شود. از جمله به روایات زیر توجه فرمایید: (در فصا “سقف و پشت بام” بیشتر به این بحث خواهیم پرداخت.)
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: خوابیدن انسان چه مرد و چه زن بر روی بام بدون دیوار، کراهت دارد. «عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام) انه کره ان یبیت الرجل علی سطح لیست علیه حجره، والرجل و المراه فی ذلک سواء.»
امام صادق (علیه‌السّلام) از قول
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: هرکس بر روی بام بی حفاظ بخوابد و آفتی ببیند جز خود را سرزنش ننماید. عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام) قال: قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): «من باب علی سطح غیر محجر فاصابه شی فلایلومن الانفسه.»
از آنجا که مسکن و محل سکونت یکی از موضوعات مهم و تاثیرگذار در
سبک زندگی اسلامی بوده و با توجه به اینکه زمان زیادی از عمر انسان در آن و تردد بدان سپری می‌شود، لذا لازم است، به ملاحظات دینی در خصوص حریم و محدوده محل سکونت مدنظر قرار گیرد.
مسئولان شهرسازی، برنامه‌ریزان، طراحان شهری و شرکت‌های مشاور و طراح مجتمع‌های مسکونی بایستی ملاحظات مذکور را در مطالعات و طراحی خویش لحاظ نمایند.
• گروه پژوهشی ویکی فقه.
