خانه در آسیای میانه و چین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سابقه
سکونت در آسیای میانه، شامل
تاجیکستان،
ازبکستان،
ترکمنستان،
قرقیزستان و
قزاقستان به پیش از
تاریخ می‌رسد.
در
غار اگزی ـ کیچیک در تاجیکستان، آثار مکشوفه در ۱۳۵۸ش/۱۹۷۹، همچون اجاق‌های پخت و پز، نشان دهنده سکونت در دوره پارینه سنگی است.
غارهای مسکونی این دوره
نقاشی شده‌اند.
از دوره نوسنگی در تپه جیتون در شمال عشق‌آباد، خانه‌هایی مستطیل شکل با اجاقی درون دیوار و کف گچ‌اندود باقی مانده است.
ساخت این خانه‌ها که دیوارهایی از قطعات گِلی استوانه‌ای و سپس خشت‌های مستطیلی دارد، تا دوره
مس ادامه داشته است.
این خانه‌ها کوچک و متشکل از یک
اتاق با مساحت بیست مترمربع است.
در دوره
برنز در بعضی مناطق آسیای میانه، اهالی در خانه‌های گردِ ساخته شده با خشت
سکونت داشته‌اند و در ترکمنستان نیز، خانه‌های بزرگ با دوازده تا پانزده اتاق، متعلق به چند
خانواده خویشاوند، به دست آمده است.
از هزاره دوم پیش از میلاد در
تاجیکستان، خانه‌های تخم‌مرغی شکل با سنگ‌های تزیینی به دست آمده و خانه‌های بعدی با گل و
خاک زرد و
سرخ و
خاکستری ساخته شده‌اند. گل که معمولا کاه و خار و خاشاک به آن اضافه می‌شد، در چینه کاری استفاده می‌گردید یا به شکل قالب‌های خشتی چهار گوش در بنا به کار می‌رفت.
در دوره برنز، ساکنان
قزاقستان در غارها، کلبه‌ها و انواع سرپناه‌های ساده زندگی می‌کردند.
در تاجیکستان در محل قلعه میر، بقایای خانه‌ای متعلق به قرون هفتم یا ششم پیش از میلاد به دست آمده است.
حفاری‌های
مرو و
بخارا و
خوارزم نیز بر وجود آبادیهای پر جمعیت در نیمه اول هزاره اول پیش از میلاد
دلالت دارد.
در دوره نوسنگی در خوارزم، کلبه‌های وسیع با مساحتی نزدیک به سیصد مترمربع،
مسکن گروه‌های خانوادگی وسیع صد نفره بوده است.
در همین دوره در آسیای میانه، خانه‌های یونانیانِ ساکن در این منطقه دارای حیاطی مرکزی بود که قسمت‌های دیگر مانند
آشپزخانه و
حمام اطراف آن ساخته می‌شد. این شیوه جایگزین روشی گردید که در آن، حیاط بیرونی در جلوی
خانه قرار داشت. اطراف اتاق نشیمن این خانه‌ها راهرویی با طاق نعل اسبی وجود داشت.
در قرون دوم و اول پیش از میلاد، معماران آسیای میانه بر خانه‌های محکم و بناهای حکومتی طاق‌هایی در اندازه‌های مختلف بنا می‌کردند.
در معماری قبل از
اسلام آسیای میانه، در شالوده بنا قطعات سنگی به کار می‌رفت. دیوارها، ستون‌ها و طاقچه‌ها با خشت و سقف و بعضی جرزها با قطعات بزرگ چوبی ساخته می‌شدند. خانه‌های متمولان نقشه‌ای مستطیل داشت و به ویژه در آبادیهای تاجیکستان امروزی، اتاق‌های کوچک در اطراف و
آب نمایی در مرکز حیاط تعبیه می‌شد. دیوارها معمولا با
گچ پوشیده و اغلب
نقاشی می‌شد. موضوعات نقاشی نیز بیشتر مذهبی و افسانه‌ای یا غیردینی بود. معماری قدیم آسیای میانه تحت تأثیر
ایران و
یونان بوده است.
به گفته کلاویخو،
در این دوره در کنار ساخت خانه‌های دائمی با مصالح مقاوم، از چادرهای مجلل نیز برای سکونت‌های موقت به خصوص هنگام جشن و
مهمانی استفاده می‌شد. این چادرها چهارگوش با سقف معمولا گنبدی بودند که روی تیرهای چوبی قرار می‌گرفتند و درون آنها به قسمت‌های مختلفی تقسیم می‌شد. جنس آنها از مواد گران بهایی همچون پارچه‌های مخمل و
ابریشم منقوش بود و حتی پنجره در دیوارهای آن تعبیه می‌گردید.
خانه‌های سنّتی آسیای میانه دارای سقف‌های مسطح، تزیینات کم در نمای بیرونی، درهای کنده‌کاری شده، گچ‌کاری روی دیوارهای داخلی اتاقها و بالای رواق دور حیاط است و پنجره ندارد. در این خانه‌ها، اتاق‌هایی دور حیاط داخلی ساخته شده که دیوارهای آنها خشتی و بلند و ورودی آنها مشترک است. تا اواسط
قرن چهاردهم/ بیستم، در هر یک از این خانه‌ها سه تا چهار
نسل زندگی می‌کردند. گرچه بیشتر اوقات در کنار و پشت این خانه‌ها، منازل دیگری برای سایر اعضای خانواده‌های گسترده ساخته می‌شده است. این روش در بسیاری از نواحی شهری
خوقند،
خجند، اُش/ اچ،
بخارا و
سمرقند رایج بوده و هنوز نیز در محلات قدیمی شهرها و روستاهای قسمت‌های جنوبی آسیای میانه دیده می‌شود.
خانه‌های سنّتی به قسمت‌های زنانه و مردانه تقسیم می‌شده و هنوز نیز این رسم در بعضی مناطق
تاجیکستان و
ازبکستان جاری است. قسمت مشترکی نیز وجود داشته که محل ملاقات اعضای
خانواده با همدیگر یا مهمانان بوده است. ثروتمندان نیز برای هر کدام از
زنان خانه اتاقی مجزا فراهم می‌کردند.
دیوارهای این خانه‌ها معمولا بلند و در مناطقی چون ازبکستان کنگره‌دار و بدون پنجره، با درهای بزرگ چوبی منبت‌کاری شده است.
در معماری آسیای میانه با بهره‌گیری از چوب، سقف را به شیوه قبضه و فرومان (گام و زبانه)، بدون استفاده از
میخ با ایجاد شکاف‌های نر و مادگی می‌ساختند. هنوز هم در تاجیکستان، از جمله در پنجیکت، ستون‌های خانه‌ها و
مساجد از چوب به ویژه الوار روسی تهیه می‌شود.
برای ایجاد سقف، درودگران از قبل همه اجزای چوبی را بر اساس نقشه اتاق یا کل بنا به هم وصل و جدا از سایر قسمت‌ها نصب می‌کنند. روی اسکلت چوبی سقف، تخته‌پوش (وسّه) و سپس حصیر و نی قرار می‌دهند و بدین صورت بام
خانه ساخته می‌شود. فضای بین دیوارها و شاه‌تیرها را نیز با آجر یا تخته‌های هم عرض می‌پوشانند که موجب پیدایش یک خط افقی سراسری (عرق) می‌شود.
در خانه‌های روستایی تاجیکستان، درون هر سقف تو رفتگی‌هایی ایجاد می‌شده که از بیرون، گنبدهای روی بام را تشکیل می‌داده است. در خانه‌های پرجمعیت نیز سقف‌های پلکانی رواج داشته است. بدین صورت که تیرها را روی هم قرار می‌دادند تا با بلندشدن سقف، جلوی آتش‌سوزی احتمالی را بگیرند و
دود راحت‌تر از سقف خارج شود، اما از ۱۳۲۴ش/۱۹۴۵ با به کارگیری دستگاه‌های گرم‌کننده، نیاز به تهیه
آتش و در نتیجه ایجاد سقف گنبدی از بین رفت و از آن پس سقف‌ها مسطح گردید و سقف گنبدی فقط در ساخت اتاق‌های بزرگ اجرا شد.
در آسیای میانه بیشتر از مصالح محلی استفاده می‌شد، نظیر خشت یا
چوب که در ساخت چهارچوب دیوارها به کار می‌رفت و سپس با
گچ پوشانده می‌شد.
خانه‌ها به ویژه در ازبکستان از خشت خام بنا می‌گردید و همه یک طبقه بود و در قسمت رو به کوچه، معمولا انبارها و اصطبل و فضاهای خدماتی قرار داشت. دیوارهای خانه‌های متمولان معمولا از بیرون و درون با
آهک سفید پوشیده و منقوش می‌شد و در یک سمتِ بعضی اتاقها پنجره اُرسی نصب می‌گردید.
در خانه‌های تاشکند نیز به ترتیب، ورودی، هشتی، دالان طویل و در انتهای آن اتاقی بزرگ، حیاط و در اضلاع حیاط نیز قسمت‌های مختلف قرار داشت.
این خانه‌ها در قرون دوازدهم و سیزدهم/ هجدهم و نوزدهم معمولا دو طبقه با چند اتاق و ایوان در طبقه دوم بود و در حیاط‌ها نیز برای ایجاد سایه، کاشت بوته مو رواج داشت. ستون‌های چوبی با مهارت کنده کاری می‌شد و طراحی داخلی خانه نظیر تغییر سطح و بیرون زدگی‌های بام انجام می‌گرفت. در زیرزمین
خانه اتاق‌هایی برای
تابستان ساخته می‌شد.
در بعضی روستاهای بخارا، خانه‌هایی به نام پَخْسه با دیوارهای چینه‌ساز و بام‌های گلی وجود داشته است
(رجوع کنید به
خانه در افغانستان ).
خانه‌های سنّتی اقوام کوچ‌رو در آسیای میانه، از قدیم نوعی سکون‌تگاه به نام یورت بوده است که به ویژه در اوایل
بهار تا اواخر پاییز از آن استفاده می‌کردند.
کوچ نشینان معمولا در
زمستانها در پناهگاه‌های موقت بسیار ساده با پنجره‌های کوچک و اجاقی بدون دودکش
زندگی می‌کردند.
یورت خانه قابل حملی با فضای دایره‌ای شکل، بسته، با سقف گنبدی شکل است. این ساختار استحکام بسیاری بدان می‌بخشد و موجب گردش
باد در اطراف آن می‌شود. در زمستان، با ضخیم‌کردن دیوارها با نمدهای پشمی، داخل را گرم و در تابستان با برداشتن و کم کردن آنها، چادر را خنک نگه می‌دارند. نصب و جمع کردن یورت کمتر از یک ساعت وقت می‌گیرد و وسایل آن معمولا بر دو
شتر حمل می‌شود. امروزه، یورتها معمولا وسایل گرما،
برق و کف چوبی دارند. یورت از کناره‌های
دریای خزر در جنوب
روسیه تا سراسر
مغولستان و سیبری رواج دارد. یورتها به دو نوع کلی مغولی و ترکی تقسیم می‌شوند. از یورتهای ترکی، که در آنها با تیر چوبیِ خمیده سقف گنبدی ایجاد می‌کنند، مردم ترک‌زبان در غرب، قرقیزها، قزاقها، ازبکها و ترکمنها استفاده می‌کنند. یورت و نمد ابداع اقوام آسیای میانه است.
لایه‌های نمد روی یورت در روزهای سرد گاه به هشت لایه می‌رسد. گاه نمای خارجی دیوارهای نمدی را به منظور جلوگیری از جذب رطوبت و
باران روغن‌کاری می‌کنند. در یورتها هر کس و هرچیز جای مخصوص به خود را دارد، مثلا محل نشیمن
زنان،
مردان،
کودکان، تشریفات و پذیرایی، خدمات، کیف‌ها و جعبه‌ها معیّن است.
چادر نمونه دیگری از خانه‌های موقت به ویژه در میان ترکمن‌هاست.
تا سده سیزدهم/ نوزدهم،
ترکمنستان شاهد اسکان دائم بسیاری از گروه‌های
مهاجر بود.
تزیینات خانه، بیشتر شامل تزیین داخل اتاق با رنگ آمیزی سقف از هنرهای قدیمی آسیای میانه است. تخته نویسی یعنی نوشتن مطالب روی تخته‌های سقف نیز از ویژگی‌های تزیینی خانه‌های آسیای میانه به ویژه در
تاجیکستان است، که نجاران و همسایگان هر کدام به عنوان یادگاری مطلبی روی تخته‌ها می‌نویسند.
معمولا پوشش بیرونی خانه‌ها در تاجیکستان خاکستری و نمای داخلی دیوارها تک رنگ است. طاقچه‌ها عمومآ گچ بری دارند و بیشتر تزیینات
خانه معطوف به سقف است که با تیرچه‌های سه تا چهار متری پوشانده شده‌اند. در بین این تیرچه‌ها، چوب‌های نیم دایره (وسّه) به بلندای حدود هفتاد سانتیمتر کنار هم قرار دارند. اندازه اتاق نیز به این تیرچه‌ها بستگی دارد. معمولا پنج، هفت، نُه و به ندرت یازده تا سیزده تیرچه به کار می‌رود. در فضای خالی دیوارها و میان تیرچه‌ها، تخته‌های کوچک (فرومان) هم اندازه تیرچه‌ها قرار دارند.
نقش و نگارهای معماری تاجیک شامل اسلیمی، گِرِه یا تلفیق هر دو است. معمولا تیرها و شاه تیرها را با دو تا سه رنگ
نقاشی می‌کنند. اجزای تشکیل دهنده سقف نیز گاه کنده‌کاری می‌شود.
معماری آسیای میانه در سده سیزدهم/ نوزدهم و اوایل سده چهاردهم/ بیستم آمیزه‌ای از معماری خاورمیانه، جنوب آسیا و تا حدودی
چین بوده است. از اواخر قرن سیزدهم/ نوزدهم، بعضی ملزوماتِ به سبک اروپایی، مانند تختخواب و میز و صندلی و پیانو، به اثاث خانه‌ها اضافه شده است.
معماری آسیای میانه در
قرن بیستم تغییر کرد. روس‌ها در این قرن شهرها و مناطقی چون فرغانه، کراسنوودسک (ترکمنباشی)، بیشکک و آلماآتا را طی سال‌های
جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸) به سبک اروپایی ساختند، خانه‌های قدیمی از بین رفتند و آپارتمانهای مدرن ایجاد شدند.
در دهه‌های ۱۳۰۰ و ۱۳۱۰ش/ ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰، دولت‌های آسیای میانه روش ساخت خانه‌های کوچک و مستقل با باغ‌ها و حیاط‌های کوچک را ترغیب کردند و خانه‌های اروپایی یک طبقه با سقف شیروانی و پنجره‌های بزرگ معمول شد و فضا سازی‌های جدید شهری وسیع نیز بر ساخت چنین خانه‌هایی تأثیر گذاشت. از دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ش/۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، خانه‌های سه تا چهار طبقه آپارتمانی با آجر
قرمز و یک یا دو اتاق
خواب مرسوم گردید. در این دوره، این دولت‌ها آپارتمان سازی را در مقیاس‌های بزرگ در شهرها و حتی روستاها شروع کردند. در دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ش/ ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، بسیاری از این نوع آپارتمان‌ها با بلوک‌های سیمانی در عشق‌آباد، دوشنبه، بیشکک، تاشکند و سایر شهرها ساخته شد که البته با هوای گرم و خشک منطقه سازگاری نداشت.
دولت‌ها نیز در دهه‌های مذکور در شهرهای بزرگ و مراکز حکومتی، آپارتمانهای سه تا نه طبقه را بیشتر برای تسریع در اسکان زوجهای
جوان، با آجرهای قرمز و سپس سیمان و بلوک‌های سیمانی و بتن‌های پیش ساخته فراهم کردند. در دوره جدید نیز، خانه‌های قدیمی منحصر به فرد و خصوصی یا از بین رفتند یا به حومه شهرها منتقل شدند، اگرچه در بعضی کشورهای آسیای میانه مانند
ازبکستان و
تاجیکستان هنوز خانه سازی سنّتی مرسوم است.
در
قشلاق بامک در پامیرِ تاجیکستان خانه‌ای از قرن سیزدهم/ نوزدهم باقی است که تابلوهای دیواری آن به شیوه نقاشی‌های ایرانی ترسیم شده و پیرامون اتاقها اشعاری به
فارسی نوشته شده است.
در شرق آسیای میانه، در قسمت‌های مسلمان‌نشین چین مانند شیان، خانه‌ها حیاط‌دار و حیاط در
جلوی بنای خانه است. خانه‌های شهری یا روستایی
مسلمانان تورفان دو طبقه با ساختاری بسته‌اند.
از نمونه‌های آن، خانه‌های دو طبقه با حیاط داخلی است که پسر ارشد با خانواده‌اش در طبقه دوم آن
زندگی می‌کند. در این صورت، اتاق‌های طبقه پایین برای انبار استفاده می‌شود. معمولا پلکانی مجزا از حیاط به اتاق پسر راه دارد. قسمت‌های دیگر خانه شامل اتاق‌های ناهارخوری، آشپزخانه، نشیمن و خواب است.
حیاط مرکزی خانه‌های مسلمانان در نزدیک تورفان به منظور فعالیت‌های
کشاورزی و دامداری وسیع است و با عقب بردن دیوار می‌توان حیاط را گسترده‌تر کرد اما در شهر شیان این کار احتمال کمتری دارد چرا که ورودی خانه‌های این شهر از سمت خیابان و از طریق دالانی جانبی به سوی حیاط است. در حیاط معمولا دو اتاق قرار دارد. دالان ورودی سپس باریک‌تر می‌شود. ساکنان خانه‌های نزدیک
مسجد جامع شیان با کنده کاری و مشبک کاری روی
چوب، خانه‌های خود را تزیین می‌کنند.
(۱) آشنايى با جمهوريهاى مستقل آسياى ميانه و قفقاز، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، معاونت امور فرهنگى،
[۱] ؛
(۲) آلكساندر ماركوويچ بلنيتسكى، خراسان و ماوراءالنهر (آسياى ميانه)، ترجمه پرويز ورجاوند، تهران ۱۳۶۴ش؛
(۳) پتر ايوانوويچ پاشينو، سفرنامه تركستان: ماوراءالنهر، ترجمه مادروس داؤدخانف، چاپ جمشيد كيان‌فر، تهران ۱۳۷۲ش؛
(۴) اراز محمد سارلى، تركستان در تاريخ: نگرشى بر تركستان در نيمه دوم قرن نوزدهم، تهران ۱۳۶۴ش؛
(۵) منوچهر ستوده، آثار تاريخى ورارود و خوارزم، تهران ۱۳۸۴ـ۱۳۸۸ش؛
(۶) «سير معمارى در تاجيكستان»، برگردان و توضيحات نورعلى مرادى، ميراث فرهنگى، ش ۱۷ (بهار و تابستان ۱۳۷۶)؛
(۷) روى گونثالث د كلاويخو، سفرنامه كلاويخو، ترجمه مسعود رجب‌نيا، تهران ۱۳۴۴ش؛
(۸) هنرى موزر، سفرنامه تركستان و ايران: گذرى در آسياى مركزى، ترجمه على مترجم، چاپ محمد گلبن، تهران ۱۳۵۶ش؛
(۹) كلاوس هردگ، ساختار شكل در معمارى اسلامى ايران و تركستان، ترجمه محمد تقى‌زاده مطلق، تهران ۱۳۷۶ش؛
(۱۰) حكمت يولداشف، نقش و نگارهاى معمارى در تاجيكستان، ترجمه نسترن زندى، تهران ۱۳۸۴ش؛
(۱۱) Rafis Abazov, Culture and customs of the Central Asian republics, Westport ۲۰۰۷.
(۱۲) Bridget Allchin, "Middle Palaeolithic culture" in History of civilizations of Central Asia, vol۱, ed A H Dani and V M Masson, Paris: Unesco, ۱۹۹۲.
(۱۳) P Bernard, "The Greek kingdoms of Central Asia" in ibid, vol۲, ed Janos Harmatta, Paris: Unesco, ۱۹۹۴.
(۱۴) Pierre Clement, "Courtyard houses", Mimar, no۳ (January- March ۱۹۸۲).
(۱۵) A P Derevyanko and Lu zun-E, "Upper Palaeolithic cultures", in History of civilizations of Central Asia, ibid, vol۱.
(۱۶) Torvald Faegre, "The Kazak yurt", Mimar, no۴ (April-June ۱۹۸۲).
(۱۷) Gregoire Frumkin, Archaeology in Soviet Central Asia, Leiden ۱۹۷۰.
(۱۸) Richard Nelson Frye, The heritage of Persia, London ۱۹۷۶.
(۱۹) V M Masson, "The Bronze age in Khorasan and Transoxania", in History of civilizations of Central Asia, ibid, vol۱.
(۲۰) V Sarianidi, "Food producing and other neolithic communities in Khorasan and Transoxania: eastern Iran, Soviet Central Asia and Afghanistan", in ibid.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه در کشورهای مسلمان (۶)»، شماره۶۸۷۹.
