دعا (نیایش)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دعا از مباحث ارتباط با خداوند متعال بوده و به معنای درخواست حل مشکلات از درگاه او است. لازمه با خدا بودن و خدایی شدن احساس نیاز به او است و هر چقدر این احساس در خود تقویت شود، میزان درخواست از پروردگار بیشتر می‌شود. در این مقاله به مقدمات اجابت دعا؛ شرایط پیش از دعا، شرایط حین دعا و همچنین از فواید، انواع و موانع استجابت دعا اشاره شده است.
دعا در لغت به معنای صدا زدن و یاری طلبیدن و در اصطلاح
شرع، به معنای گفت‌و‌گو کردن با حق تعالی به نحو طلب حاجت و درخواست حل مشکلات از درگاه اوست.
کلمه دعا و مشتقاتش حدود دویست بار در قرآن بکار رفته است.
قرآن کریم با تاکید فراوان و با بیان‌های گوناگون مردم را بدان فرا می‌خواند و نسبت به سستی در عدم بهره برداری از این کلید رحمت و سعادت هشدار می‌دهد.
خداوند در قرآن گاه می‌فرماید:
«و هنگامی که بندگان من از تو درباره من سوال می‌کنند، (بگو) من نزدیکم، دعای هر دعا کننده‌ای را، به هنگامی که مرا بخواند پاسخ می‌گویم. پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من
ایمان بیاورند، تا راه یابند (و به مقصد برسند.) »
و گاه می‌فرماید:
«پروردگار شما گفته است، مرا بخوانید تا (دعای) شما را بپذیرم.»
و گاهی نمونه‌ای از دعاهای مستجاب که برای بسیاری از مردم تجربه شده است را ارائه می‌دهد،
«کسی که دعای مضطر را اجابت می‌کند و گرفتاری را برطرف می‌سازد و شما را خلفای زمین قرار می‌دهد، آیا معبودی با خداست؟»
و در برخی موارد تاکید می‌فرماید که دعا میزان وزن و اعتبار و ارزش انسان نزد خداوند متعال است:
«پروردگارم برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد. شما (آیات خدا و پیامبران را) تکذیب کردید و (این عمل) دامان شما را خواهد گرفت و از شما جدا نخواهد شد.»
و در نقطه مقابل، کسانی که تنها هنگام گرفتاری و
بلا خدا را می‌خوانند، نکوهش می‌کند و کسانی که از دعا دوری می‌کنند به
جهنم تهدید می‌نماید:
«کسانی که از عبادت من
تکبر ورزند بزودی با ذلت وارد
دوزخ می‌شوند.»
روایات بی‌شماری در باب دعا وجود دارد که بر اهمیت و محبوبیت آن دلالت می‌کند. در اینجا به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم.
۱. در روایتی از
پیامبر اکرم (صل‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) آمده است: در نیازهایتان، دست به دامن خدا شوید و در گرفتاری‌هایتان به او پناه ببرید و به درگاهش زاری کنید و او را بخوانید؛ زیرا دعا مغز
عبادت است.
۲.
حنان بن سدیر گوید، پدرم گفت: از
امام باقر (علیه‌السلام) پرسیدم: بهترین عبادت کدام است؟ فرمودند: هیچ چیز نزد خداوند از درخواست و طلب آنچه نزد خداوند است، بهتر نیست.
هر دعایی برای به اجابت رسیدن به مقدماتی نیاز دارد که در اینجا به چند مورد اشاره می‌شود:
قبل از دعا کردن نیاز به رعایت برخی موارد است که در اینجا ذکر می‌شود:
شناخت خدای متعال، یکی از مهم‌ترین شرایط استجابت دعاست. با توجه به روایاتی که در این زمینه آمده است، در می‌یابیم که بدون تحصیل این شناخت، دعای فرد مستجاب نخواهد شد.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، خداوند عزوجل فرمود: هر که از من درخواست کند، در حالی که بداند من سود و زیان می‌رسانم، درخواست او را می‌پذیرم.
در روایتی دیگر از
امام کاظم (علیه‌السلام) نقل شده است که عده‌ای به
امام صادق (علیه‌السلام) گفتند: دعا می‌کنیم، اما دعایمان مستجاب نمی‌شود! حضرت فرمود: چون شما کسی را می‌خوانید که نمی‌شناسیدش.
اخلاص به معنای پاک و خالص ساختن قصد و
نیت از غیر خداست و به عبارت دیگر «حقیقت اخلاص آن است که نیت انسان از هر گونه
شرک خفی و
جلی پاک باشد.»
حضرت علی (علیه‌السلام) در این باره می‌فرماید: کسی که از سر اخلاص دعا کند، به یکی از این سه چیز دست می‌یابد: گناهی آمرزیده، یا خیری زود هنگام، یا به تاخیر افتادن شر و گزند.
پیامبر اکرم (صل‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) در جواب به کسی که به ایشان گفت: دوست دارم دعایم مستجاب شود فرمود: خوراکت را پاک گردان و حرام را وارد شکمت مکن.
در روایتی دیگر امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: هر گاه فردی از شما خواست دعایش مستجاب شود، درآمدش را پاک گرداند و از زیر بار حقوق مردم بیرون برود؛ دعای بنده‌ای که در شکمش حرام باشد، یا حق یکی از خلق خدا به گردنش باشد، به درگاه خداوند بالا نمی‌رود.
طبق روایاتی که بیان شد این چنین برداشت می‌شود که
عمل صالح و
لقمه حلال در استجابت دعا به درگاه الهی مؤثر است و کسی که از حرام گوشتی به بدنش برویاند و یا حق کسی بر گردنش باشد و از خدای متعال در خواستی نماید، جوابی نخواهد شنید.
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: چون دعا کنی باید چنان گمان کنی که حاجت تو بر در ایستاده است و داخل می‌شود.
دلیل این شرط این است که اجابت دارای مراتبی است و ما به تمام مصالح و مفاسد آن آشنایی نداریم و نفس خواستن از خداوند نوعی عبادت و اظهار
خضوع در مقابل خداوند است که خداوند این حالت تواضع و اظهار نیاز را بر طبق رحمت واسعه اش بدون پاداش نمی‌گذارد.
حضور قلب در دعا به معنای توجه کامل به خدای متعال و احساس نیاز به او و خواستن از دل می‌باشد.
در روایتی امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: خدای متعال دعایی را که از دل غافل بیرون آید نمی‌پذیرد. پس هر گاه دعا کردی، به دلت رو کن، آن گاه به اجابت یقین داشته باش.
یکی از اصلی‌ترین مقدمات اجابت دعا و شاید از مهم‌ترین مقدمات اجابت دعا، انقطاع از غیر خداست. در دعاهایی که از ائمه (علیه‌السلام) به ما رسیده، آن بزرگواران تاکید بسیاری بر
امید بستن به خدای متعال و نهی از امید بستن به غیر خدا شده است. چرا که اگر کسی واقعاً به این درجه برسد که هیچ کس به غیر از خدا نمی‌تواند حاجت او را برآورده سازد و همه چیز به دست اوست و یقین به این عقیده داشته باشد، هیچ گاه به در خانه کسی به غیر از خدا رجوع نمی‌کند؛ چرا که همه محتاج لطف و عنایات او هستند. بنابراین باید وقت دعا توجه به این نکته داشته باشیم که کسی به غیر خدای متعال نمی‌تواند حوائج و مشکلات ما را مرتفع سازد مگر به اذن خدا و با عنایت و لطف او.
پیامبر اکرم (صل‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) می‌فرماید: خداوند فرموده است: بی‌گمان امید هر مؤمنی را که به غیر من امید بندد، قطع می‌کنم.
در هنگام دعا، رعایت برخی موارد به اجابت رسیدن دعا کمک می‌کند:
پیامبر اکرم (صل‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) می‌فرماید: دعایی که اولش بسم الله الرحمن الرحیم گفته شود، رد نمی‌شود.
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: بپرهیزید از اینکه یکی از شما بدون مدح و ثنای پروردگارش از او چیزی از حاجت‌های
دنیا و
آخرت بخواهد، مگر اینکه با ستایش خداوند شروع کند.
بعد از حمد ثنای خداوند وارد شده است که بر پیامبر و خاندانش
صلوات فرستاده شود چرا که در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) آمده است: هر کس حاجتی به درگاه خداوند دارد اول با صلوات بر پیامبر و خاندانش شروع کند سپس حاجت بخواهد و در پایان دعا را با صلوات ختم کند؛ چرا که خداوند متعال کریم‌تر از آن است که دو طرف دعا را قبول کند و وسط را نپذیرد.
اقرار به بدیها و گناهان
روح انسان را برای اتصال به فضل و رحمت الهی آماده می‌سازد و موجب چشیدن روحانیت و معنویت دعا می‌شود و زمینه و توفیق توبه را فراهم می‌کند. چنانچه در قرآن آمده است که
حضرت موسی (علیه‌السلام) رو به پروردگار چنین گفت:
«پروردگارا من به خویش ستم کردم، مرا ببخش»
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: هر گاه
رقت قلب پیدا کردید، دعا کنید.
رقت قلب، اغلب موجب می‌شود که اولا غیر خدا از دل محو شود و ثانیا قلب به کلی متوجه خداوند گردد.
دل آدمی تا نشکند و کاملا متوجه خدا نشود مانند ظرفی است که پشتش به طرف آسمان است و هر چه باران رحمت الهی ببارد قطره‌ای به داخل این ظرف نفوذ نخواهد کرد. لذا قلب غیر رقیق هیچ بهره‌ای از رحمت خداوند نخواهد داشت.
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: سریعترین دعا برای اجابت، دعا برای
برادر دینی است که هم دعا پشت سر او باشد و هم اول برای او دعا کند. در این صورت
ملک موکل به این دعا آمین گوید و به دعا کننده گوید برای تو دو برابرش باد.
لذا هر دعایی که برای برادر مومنش بکند، برای خودش هم اجابت می‌شود.
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: هیچ‌کس دعایش را به قول «ماشاءالله لا قوه الا بالله» ختم نمی‌کند، مگر اینکه حاجتش برآورده شود.
دعا کردن فوایدی دارد که در ذیل به آن اشاره می شود:
یکی از فوائد دعا، دفع بلای حتمی است. امام کاظم (علیه‌السلام) فرمود: دعا کنید چرا که دعا و درخواست از خداوند بلا را دفع می‌کند، در حالی‌که بلا مقدر و حتمی شده است.
گاهی انسان در زندگی روزمره خود گرفتار مشکلاتی می‌شود که بر طرف کردن آن از توانش خارج است، و باعث ایجاد نگرانی و
اضطراب می‌شود. بهترین راه برای از بین بردن اضطراب و به دست آوردن
آرامش، دعا و راز و نیاز با خداست چرا که دعا برقراری ارتباط بنده با خداست. خدایی که بر هر کاری تواناست.
این ارتباط انسان را امیدوار و دلگرم به قدرتی برتر می‌کند که اگر صلاح بداند به راحتی آن فشارها و سختی‌ها را برطرف می‌کند.
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: نزد خداوند مقام و منزلتی است که فقط با دعا می‌توان به آن رسید.
برقراری ارتباط با خداوند و با او به راز و نیاز پرداختن در صورتی امکان‌پذیر است که اعمال او خلاف خواست پروردگار نباشد. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
«در خواست کسانی را که ایمان آورده و کارهای نیک انجام داده‌اند می‌پذیرد و از فضل خود بر آنها می‌افزاید، اما برای کافران عذاب شدیدی است.» (شورا: ۲۶)
بنابراین چون شرط به اجابت رسیدن دعا،
ترک گناه است، کسی که حقیقتا درخواستی از خدا دارد، مراقب اعمال و رفتار خود خواهد بود.
دعا به دو نوع تقسیم می شود:
ماثور به معنی سخن نقل شده و روایت شده و دعای ماثور به معنای دعایی است که از زمان‌های دیرین از شخصی به شخص دیگر رسیده باشد
و در مجموع به دعاهایی گفته می‌شوند که از
معصومین (علیه‌السلام) نقل شده‌اند. مانند
دعای کمیل، که از
حضرت خضر (علیه‌السلام) نقل شده است و خواندن آن در بسیاری شب‌ها از جمله
شب جمعه و شب
نیمه شعبان بسیار سفارش شده است و دعاهای دیگری نظیر،
مناجات شعبانیه، دعاهای
امام سجاد (علیه‌السلام) در
صحیفه سجادیه،
دعای توسل،
دعای عرفه و....
دعای غیر ماثور دعاهایی است که خودمان می‌خوانیم و مضامین آن ربطی به دعاهای ماثور و روایات معصومین (علیه‌السلام) ندارند.
برای استجابت دعا موانعی در روایات ذکر شده است که در ذیل چند نمونه را اشاره شده است:
گناه انسان را از اوج اعتلای انسان پایین می‌کشد و آن جنبه معنوی را -که مایه تمایز انسان از دیگر موجودات- است از بین می‌برد و مانع استجابت دعا می‌شود.
امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرماید: گاهی بنده از خداوند حاجتی را درخواست می‌کند که شایسته اجابت است، حال به زودی یا در مدت طولانی. سپس این بنده گناهی را مرتکب می‌شود، که خداوند به
ملائکه می‌فرماید: حاجتش را برآورده نکنید و او را محروم سازید؛ چرا که باعث خشم من و محرومیت از فضل من شده است.
یکی دیگر از موانع اجابت دعا ظلم و ستم کردن به غیر است، در این صورت خدای متعال، یاور مظلومان است و جزای شخص ظالم و ستمکار را خواهد داد.
پیامبر اکرم (صل‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) می‌فرماید: ستم نکنید که در این صورت، دعا می‌کنید و دعایتان مستجاب نمی‌شود، و باران می‌طلبید و باران نمی‌آید، و از خدا یاری می‌جویید و یاری نمی‌شوید.
یکی دیگر از موانع اجابت دعا، نافرمانی از پدر و مادر است. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: گناهانی که نعمت‌ها را زوال می‌آورند ستم کردن و... است و آن گناهانی که دعا را رد می‌کنند و فضا را تاریک می‌گردانند، نافرمانی از پدر و مادر و آزردن آن‌هاست.
بسیاری از دعاهای انسان حتی با رعایت آداب و شرایط خاص دعا، باز هم به مرحله اجابت نمی‌رسد. این‌ها همان‌هایی است که
حکمت خداوند برآورده شدنش را جایز نمی‌داند. زیرا برآورده شدن این دعاها جز شر و نزدیکی انسان به آتش دوزخ هیچ ثمره‌ای نخواهد داشت.
چنانچه پیامبر اکرم (صل‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) می‌فرماید: همانا بنده در آستانه رسیدن به حاجتی از حاجت‌های دنیا قرار می‌گیرد، امّا خداوند از فراز
هفت آسمان، یاد او می‌کند و می‌فرماید: فرشتگان من، این بنده‌ام به حاجتی از حاجت‌های دنیا نزدیک شده است. اگر آن را برایش بگشایم، دری به سوی آتش گشوده‌ام. پس آن را از او دور کنید.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «دعا (نیایش)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۹/۱۸ .
