شرح دعاء الصباح (سبزواری)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«شرح دعاء الصباح»، اثر حاج
ملاهادی سبزواری ، متن و شرح دعای صباح منسوب به
امام علی علیه‌السّلام می‌باشد که به
زبان عربی نوشته شده است. این کتاب، دومین اثر حکیم سبزواری، پس از کتاب مفصل «
شرح الاسماء » در باب شرح دعاهای ماثور می‌باشد که نویسنده در هفده رمضان ۱۲۶۷ ق آن، را به پایان برده و خود بر آن حاشیه زده است.
کتاب با مقدمه مصحح آغاز شده است. این دعا که به «مفتاح الفلاح و مصباح النجاح» موسوم می‌باشد، به امام علی علیه‌السّلام منسوب بوده و از شروح متعددی که بر آن نوشته‌اند و صاحب «
الذریعة » ذیل عنوان «شرح دعای صباح» ذکر کرده است، برمی آید که همواره این دعا مورد توجه علما بوده است. نویسنده، متن
دعا را بر اساس نسخه تصحیح شده «
بحار الانوار » مجلسی آورده است.
نویسنده در این کتاب،
دعای صباح را به فقراتی تقسیم کرده است و در شرح هر فقره، معمولا به نکات ادبی، به خصوص از لحاظ لغوی، معانی، بیان و بدیع توجه خاص کرده و سپس به شرح ظاهر عبارت و آنگاه اغلب به تاویل و باطن عبارت می‌پردازد.
نسخ مورد استناد نویسنده، چهار نسخه بوده است، اما در جریان تصحیح، هیچ یک از آن‌ها- که به گفته وی، همه به جز یکی معتبرند- اصل قرار داده نشده، بلکه آنچه به نظر مصحح درست بوده، در متن آمده و اختلاف نسخ که بسیار اندک است، در پاورقی ذکر شده است.
در مواردی که مؤلف از کتاب دیگران نقل کرده است، تا حدی، در تصحیح متن، از مصادر اصلی نیز استفاده شده و در چنین مواردی کلمات انتخابی بین [] آمده است. متن فقرات دعا با حرف «ف» و شماره مسلسل، بین () و با
حروف سیاه مشخص شده است
تعلیقات مصحح با حروف نازک و تعلیقات و حواشی مؤلف، با حروف سیاه و کلمه «منه» در آخر هر تعلیقه از یکدیگر متمایزند.
تنظیم فهرست‌های مختلف، شکل دار کردن عبارات متن دعا،
آیات و
احادیث و بسیاری از کلمات متشابه و مشکل، بیان معانی لغات دشوار و غیر مانوس، ذکر مآخذ احادیث و مطالب منقول از دیگران تا حد امکان، رعایت قواعد جدید کتابت و اصول نقطه گذاری، از جمله کارهای انجام شده توسط مصحح می‌باشد.
در مقدمه مصحح، در ابتدا، شرح حال مفصلی از نویسنده و آثار وی ارائه شده و در ادامه، به روش شرح و تصحیح کتاب، اشاره شده است.
نویسنده، به تناسب فقرات دعا، مسائل و موضوعات فلسفی، کلامی و عرفانی را طرح کرده و با استفاده از آیات، روایات، اشعار فارسی و عربی و کلمات و عبارات بزرگان، به بحث و
نقد آراء پرداخته است.
وی در این کتاب نیز مانند «شرح الاسماء»، بیش از کتب درسی مثل شرح منظومه منطق و
حکمت ، مجال بحث و تحقیق و
نقد نظریات و تعرض به آراء دیگران دارد و با وجود این، چون بنای خود را در این کتاب به اختصار گذاشته- هر چند در مواردی این بنا را بر هم می‌ریزد- خواننده را برای اطلاعات بیشتر به کتاب «شرح الاسماء» ارجاع داده است.
مهمترین مباحث فلسفی، کلامی و عرفانی که در این کتاب به آن‌ها پرداخته شده، عبارت است از: مباحث مربوط به فلک (فقره ۵)، راه‌های
خداشناسی (فقره ۷)، اقسام اتحاد و مجانست و تنزه حق تعالی از آن (فقره ۸)، کیف و اقسام آن (فقره ۹)، خواطر (فقره ۱۰)، اتحاد عاقل و معقول (فقره ۱۰)، رؤیت
خداوند از نظر
معتزله و
اشاعره (فقره ۱۱)، علم حق تعالی به خود و به ماسوا (فقره ۱۲)، ربط حادث به قدیم (فقره ۱۶)،
عصمت انبیاء (فقره ۲۰)، فتح (فقره ۲۱)، نفس و اطلاعات آن (فقره ۲۸)،
ملائکه ،
جن و
شیطان (فقره ۲۸)، کشف و اقسام آن (فقره ۲۸)،
گناه (فقره ۳۰)، مغالطات (موازین شیطان و اشاره‌ای به موازین رحمان) (فقره ۳۱)، فقر و معانی آن (فقره ۳۹)،
اراده و مشیت (فقره ۴۵)، قدرت از نظر متکلمان و حکیمان (فقره ۴۹)، خیر و شر (فقره ۵۱)، عمومیت قدرت خداوند (فقره ۵۲)، فرق نور حسی و نور وجود (فقره ۶۲)، غایت و غرض از ایجاد (فقره ۶۲)، وعاء موجودات و بقاء زمانی و دهری و سرمدی (فقره ۶۷) و موت و فناء (فقره ۶۸).
کیفیت ورود و خروج مؤلف نسبت به مطالب مذکور، تقریبا نزدیک به «شرح الاسماء» است و گذشته از بعض اختلافات، می‌توان گفت در بسیاری موارد آنچه در این کتاب آمده، مختصر «شرح الاسماء» است.
وی در این کتاب نیز که از آخرین تالیفات او است، از نظر مشی کلی و خط فکری، در مسیر حکمت متعالیه
صدر المتالهین حرکت می‌کند؛ هرچند که او یک پیرو صرف نیست، بلکه یک حکیم صاحب رای و مستقل است.
تحقیق و تصحیح کتاب، توسط دکتر نجفقلی حبیبی صورت گرفته است. فهرست آیات،
احادیث ، اشعار فارسی، اشعار عربی، فرق، مذاهب و نحل، اعلام، کتب، افکار کلیدی و اصلی، فرهنگ لغات هنری، مصادر مورد استفاده مصحح و فهرست موضوعات، در انتهای کتاب آمده است. در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، توضیحات کامل و مفصلی پیرامون کلمات و عبارات متن، ارائه شده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
