عبدالرزّاق لاهیجی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ملاعبدالرزاق علی بن حسین لاهیجی متخلص به فیاض (م۱۰۷۲ق) یکی از برجسته ترین متکلمان
مسلمان و
شیعه است.
گوهر مراد ،
سرمایه ایمان و
شوارق الالهام از آثار مهم اوست. او از شاگردان ملاصدرا و نیز داماد اوست. فرزندش حسن از مهمترین شاگردان اوست. اگرچه او شاگرد ملاصدرا بوده است، اما تحت تأثیر اندیشه مشاء و ابن سینا است. کتاب‌های کلامی او، رنگ و بوی فلسفی و عرفانی دارد.
اگرچه لاهیجی از جهت علمی سرشناس است، اما درباره زندگی وی اطلاعاتی اندک در دست است. زمان و مکان تولد وی، مشخص نیست.
اما بنابر برخی نقل‌ها، وی در شیخانور لاهیجان
یا لاهنج
از شهرهای گیلان متولد شده است و پس از آن در
قم اقامت گزیده است.
به دلیل اقامت وی در قم، برخی او را «قمی» خوانده اند.
فیاض بیشتر عمر خود را در قم سپری کرده است، از برخی اشعار او بر می آید که مسافرت هایی نیز به
نجف،
مشهد،
تبریز،
شیراز و احتمالاً
کاشان و
اصفهان داشته است.
او و
فیض کاشانی شاگرد و دامادان
ملاصدرا بودند. ملاصدرا به وی لقب «فیاض» را داد. دختر ملاصدرا و همسر لاهیجی، ام‌کلثوم (۱۰۱۹-۱۰۹۰ق) نام داشت. زنی فرهیخته و فاضله بود که علوم حِکمی را نزد پدر و همسرش آموخت و گاه در مجالس علما شرکت میکرد و با آنان مباحثه میکرد.
میان او و فیض دوستی برقرار بود. او از فیض با احترام یاد میکند و گاهی با عنوان «بعض افاضل اخواننا الالهیین» نام میبرد.
#
میرزا حسن لاهیجی (۱۰۴۵-۱۱۲۱ق) معروف به کاشفی که بزرگترین فرزند فیاض و وارث مکتب و جانشین وی در تدریس علوم عقلی بوده و از وی آثار فلسفی و کلامی مهمی به زبان فارسی همچون شمع الیقین، آینه دین و
آینه حکمت بر جای مانده است. # ملامحمدباقر (زنده در ۱۰۸۳ق)؛ حکیم، متکلم و محدث بوده است.
در عقلیات شاگرد پدر و در نقلیات شاگرد برادرش میرزا حسن بود.
بنا به نقل آقابزرگ طهرانی در شاه جهان آباد هند ساکن بوده و تدریس می کرده است. کتاب بصائر الدرجات را همانجا ترجمه است.
# میرزا ابراهیم؛ مؤلف کتاب القواعد الحکمیة و الکلامیة.
از وی اطلاع دیگری در دست نیست.
در زمان وفات او نیز اختلاف است. بعضی وفاتش را در ۱۰۵۱ق یعنی یکسال پس از وفات ملاصدرا میدانند.
بعضی دیگر مانند شیخ
آقا بزرگ طهرانی، وفات او را در سال ۱۰۷۲ ق ذکر کرده، تاریخ اول را اشتباه دانسته اند؛ زیرا از یک سو فیاض گوهر مراد را به
شاه عباس دوم (۱۰۵۲-۱۰۷۷ق) اهدا کرده است و طبق نظر نخست، شاه عباس یک سال بعد از مرگ حکیم به سلطنت میرسد و در این صورت، اهدای کتاب به عنوان سلطان، به او، ممکن نخواهد بود. از سوی دیگر وی سرمایه ایمان را در سال ۱۰۵۷ نگاشته است و از این جهت نمیتوان تاریخ ۱۰۵۱ درست باشد.
وی در شهر قم درگذشت و مقبره وی در
حرم حضرت معصومه است.
•ملاصدرا؛ فیاض لاهیجی از شاگردان برجسته صدرالمتألهین شیرازی بود. وی هنگام اقامت ملاصدرا در قم، نزد وی تلمذ کرده است. از همدرسان وی، میتوان به ملامحسن فیض کاشانی، ملامحمد یوسف الموتی و شیخ حسین تنکابنی اشاره کرد که همگی از ملاصدرا درس میگرفتند.
لاهیجی در این دوران، مبدأ و معاد، بخشی از اسفار، شواهد الربوبیه و رساله حرکت را که از مصنفات ملاصدرا است، نزد وی خواند.
•میرداماد؛ در بیشتر منابع درباره اینکه فیاض از میرداماد (م۱۰۴۰ق) درس گرفته است، سخنی به میان نیامده است؛ به ویژه اینکه میرداماد مقیم اصفهان و فیاض ساکن قم بود.
اما اعیان الشیعه میرداماد را از اساتید او شمرده است.
از ستایش های فیاض از میرداماد و اشعارش در مدح وی، چنین برداشت شده است که وی گاهی به اصفهان میرفته و از میرداماد بهره میگرفته است.
با این حال، هیچ گاه وی از میرداماد به عنوان استاد یاد نکرده است، در حالیکه در موارد متعددی از ملاصدرا با القابی همچون «الاستاذ»
یا «استاذنا الاعظم»
نام برده است. به نظر میرسد میردادماد استاد مستقیم لاهیجی نبوده است و برخی تراجم نیز از جناب میرداماد با عنوان «استاد الاستاد» لاهیجی نام برده اند.
لاهیجی اکثر عمر خود را در
قم گذرانده و در اغلب اوقات به بحث و تدریس در مدرسه عملیه حضرت معصومه
مشغول بود.
شاگردان معروف وی عبارتند از: •
میرزا حسن لاهیجی(۱۰۴۵-۱۱۲۱ق) فرزند فیاض.
•
قاضی سعید قمی (۱۰۴۹-۱۱۰۷ق) که گفته شده در
حکمت اشراق از شاگردان فیاض بوده است.
از وی آثار مهمی چون شرح توحید صدوق، اربعینیات و کلید بهشت به جا مانده است. صاحب روضات الجنات این مسأله را نادرست میداند و مدعی است قاضی سعید شاگر فیاض نبوده
و با میرزا محمدسعید حکیم (م پس از ۱۰۸۵ق) طبیب درباری آن دوران خلط شده است.
قاضی سعید در آثارش از لاهیجی و شاگردی نزد وی یاد نکرده
و مکتب فکرشان سازگار نیست. قاضی سعید بیشتر تحت تأثیر فیض بوده است.
•
حسین تنکابنی؛
#
گوهر مراد؛ از مهمترین آثار کلامی فیاض است. این کتاب یک دوره علم کلام به شیوه استدلالی و فلسفی است و از آثار مهم حکمت اسلامی به شمار می آید. #
سرمایه ایمان؛ کتابی مختصر در اصول دین است که فیاض پس از گوهر مراد آن را نوشته است. #
شوارق الالهام؛ شرحی مزجی بر
تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی. # حاشیه بر حاشیه خفری بر شرح تجرید قوشجی: این اثر با عنوان «حاشیه حاشیة الخفری علی الشرح الجدید للتجرید العقاید» به زبان عربی تألیف شده است و تعلیقه ای است بر حاشیه شمس الدین محمد خفری (م۹۵۷ق) بر شرح جدید تجرید نگاشته
علاء الدین محمد قوشجی (م۸۷۹ق) که فیاض آن را به هنگام تدریس شرح تجرید، نوشته است. این اثر تاکنون به چاپ نرسیده است. # حاشیه بر شرح جدید تجرید: این اثر به زبان عربی است و حواشی مبسوطی بر قسمت جواهر و اعراض شرح قوشجی است. این اثر نیز تاکنون چاپ نشده است. # کلمه طیبه: این اثر در اصل، رساله ای است به زبان عربی درباره
اصول دین. لاهیجی در مقدمه این اثر به حدیث «من قال
لا اله الا الله، وجبت له الجنة» اشاره میکند و میگوید: لااله الا الله به نحو اجمال، مشتمل بر اصول خمسه دین است. مراد از «الکمة الطیبة» همان لا اله الا الله است.
این اثر یک مقدمه دو ازده فصل (به تعداد حروف لااله الا الله) و یک خاتمه دارد. این اثر تاکنون چاپ نشده است. • پاسخ منظوم فیاض لاهیجی به نامه منظوم فیض کاشانی • جوهر المراد؛ شرح فیه تجربة الصوفیة التی خرجت من نطاق المشائیة التی میزت فکره بالاجمال • حاشیه بر حاشیه
ملاعبدالله (
تهذیب المنطق) • حاشیه جواهر و اعراض • حاشیه شرح اشارات خواجه (حاشیة علی شرح النصیریة للاشارات) •حدوث عالم • دیوان شعر •شرح فصوص الحکم • شرح
گلشن راز شبستری (مفاتیح الاعجاز) • شرح هیاکل النور فی حکمة الاشراق • شوارق الانهار و بوارق الاسرار (فی الحکمة) • الکلمات الطیبة فی المحاکمة بین الصدر و الداماد فی اصالة الماهیة و الوجود • مثنوی ساقی نامه • مثنوی سام و بهرام • مشارق الالهام (شرح تجرید الاعتقاد)
باتوجه به ارجاعات لاهیجی در متن کتابهایش، میتوان حدس زد که ترتیب تاریخی آثارش اینگونه است: ۱. الکمة الطیبه ۲. حاشیه بر حاشیه خفری بر شرح قوشجی ۳. حواشی الهیات تجرید (حاشیه بر شرح قوشجی) ۴. گوهر مراد ۵. سرمایه ایمان ۶. شوارق الالهام.
لاهیجی با
فلسفه مشاء آشنایی کامل داشته و اصول و قواعد این فلسفه را پذیرفته است. میتوان گفت اندیشه های
ابن سینا بر افکار وی احاطه دارد. او از مهمترین شارحان ابن سینا در میان متأخران است. آثار فلسفی ابن سینا از مهمترین منابع فیاض در نگاشته هایش است و بسیار از او نقل میکند. حتی میتوان آثار فیاض را شرحی بر حکمت مشاء و اندیشه سینوی به حساب آید.
این مسأله آنگاه در خور تأمل است که فیاض، مدت زیادی نزد ملاصدرا تلمذ کرده است و داماد وی بوده است، با این حال میزان تأثیرپذیری از افکار صدرا اندک است. در کل شوارق الالهام تنها هفت بار
از او یاد میکند. از سوی دیگر دیگر شاگرد و داماد صدرا، یعنی فیض، فیلسوفی صدرایی تمام عیار است. فیاض همواره از صدرا با احترام یاد میکند و در آثار خود از او به عنوان «استاذنا»، «استاذنا و مولانا افضل المتألهین..»
تعیبیر میکند. حتی بنا به نقلی وی شواهر ربوبیه و مبدأ و معاد را تدریس میکرده است.
با این حال وی فیلسوفی مشائی به شمار میآید و آموزه های فلسفی صدرا چندان بر وی تأثیر نگذاشته است. او حتی در صدد برآمده که بر اساس اصول مشاء، به نقد حکمت متعالیه بپردازد و میتوان فیاض را نخستین منتقد صدرالمتألهین دانست.
سید جلال الدین آشتیانی معتقد است که فیاض به سبب تقیه و ترس از تکفیر، عقاید خود را در قالب فلسفه مرسوم آن روزگار بیان کرده است و باطناً سالک طریقه اشراق و معتقد به مبانی است.
آشتیانی، فیاض را جامع بین حکمت بحثی و ذوقی میداند، اگرچه به حسب ظاهر در مباحث متداول طریق مشاء را میپموده است.
لاهیجی اگرچه از نگاشته ها و اندیشه های دیگر اندیشمندان، استفاده فراوان کرده است، اما استقلال رأی خود را حفظ کرده است. در موارد بسیاری به دیگر اندیشمندان بزرگ ایراد و اشکال میکند.
با این حال، او دلبستگی فراوان به ابن سینا و وابستگی فکری به اندیشه مشاء دارد.
فیاض به شدت متأثر از از عرفا و تعالیم آنهاست و تأثیر معارف عرفانی و صوفیانه، بر تحلیلها و تقریرهای وی از مسائل کلامی، در مواضع متعددی مشاهده میشود. برای نمونه میتوان به تحلیلهای وی در بحث «غرض از بعثت انبیا» و یا بحث از «فلسفه احکام» اشاره کرد.
به دیدگاه فیاض، راه به سوی خدا به دو راه ظاهر و باطن تقسیم میشود: الف: راه ظاهر که طریق استفاده از برهان و استدلال است و عقل، خود در آن استقلال داشته و غایت آن، معرفت و علم به خداوند است. دو علم حکمت و کلام به جهت تحصیل این غایت تدوین شده اند.
ب: راه باطن، که همان سیر و سلوک باطنی و معنوی است و غایت آن، وصول حقیقی به خداوند متعال و فانی شدن از هر چه غیر اوست و باقی بودن بدوست. غرض از بعثت انبیا و رسل، هدایت مردم بدون طریق بوده است. به نظر فیاض، حقیقت
تصوف، چیزی جز سلوک همین راه باطن نیست.
از منظر فیاض، طریقه اشراق نیز مثل تصوف، طریقه سلوک راه باطن است. میتوان گفت طریقه اشراق در واقع همان طریق تصوف است؛ جز اینکه تصوف در برابر تکلم است و اشراق در برابر حکمت.
خاتمه کتاب گوهر مراد را به بیان طرق سیر و سلوک و تهذیب
اخلاق اختصاص داده است. این امر خارج از روش معمول کتب کلامی است.
به نظر لاهیجی سلوک راه باطن به دو طریق ممکن است: ۱. طریق حکمت: تهذیب اخلاق است و غایت سعی حکمای اشراق به شمار میرود. ۲. طریق شرع: محافظت بر اخلاص و تقواست و غایت مجاده صوفیه و عرفا محسوب میشود.
به نظر فیاض هر دو طریق به حسب حقیقت و غایت، یک چیز است.
تبیین ها و گرایش های عرفانی، در کتاب گوهر مراد بسی بیشتر از شوارق و سرمایه ایمان است؛ از همین رو میتوان گفت گوهر مراد رویکرد کلام فلسفی-عرفانی دارد. سرمایه ایمان در قالب کلم فلسفی محض تدوین شده و شوارق الالهام با فلسفه کلامی است.
فیاض در برخورد با روایت، مواجهه بسیار متسامحانه ای داشته و در واقع احادیث را بدون هیچگونه سنجش متنی یا سندی بکار میبرد. برای نمونه لاهیجی در بحث از
حدوث نفس به احادیث «الارواح جنود مجنده، فما تعارف منها ائتلف و ما تناکر منها اختلف» و «خلق الله الارواح قبل الابدان بالفی عام» و تنافی معنای ظاهر از آنها با معارف فلسفی اشاره کرده و در توجیه آنها تأویلاتی را ذکر میکند؛ اما به هیچ وجه متعرض بحث سندی و سنجش آن نمیشود.
این در حالی است که در کتب کلام نقلی، مؤلفان نوعاً محدث نیز بوده اند و به نقل و ذکر سند و بررسی آنها توجه داشته اند.
مجلسی (م۱۱۱۰) از متکلمانی است که اخبار را با دقت مضاعفی هم در متن حدیث و هم در سلسله سند آن نقل میکند.
حتی متکلمان عقل‌گرایی مانند شیخ مفید(م۴۱۳) و سید مرتضی (م ۴۳۶) روایات مذکور را با وسواس نقل و نقد میکنند و به ضعف سندی و دلالی آنها تصریح کرده اند.
به همین جهت، میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء، لاهیجی را به نداشتن بصیرت در علوم نقلی متصف کرده است. این کلام را دیگران برنتافته اند و آن را حمل بر معاندت میرزا عبدالله با اهل حکمت و فلسفه کرده اند.
دیوان شعر فیاض از آثار مهم ادبی-عرفانی وی است. تذکره نویسان عهد صفوی طبع شعر او را ستوده اند. تذکره مخزن الغرائب میگوید «در شاعری نیز دستگاه قوی داشته و وی را معنی خاص بسیار است.» وی در سبک هندی شعر میگفته است. دیوان شعر او دوازده هزار بیت دارد.
بسیاری از اشعار او مدیحه و در منقبت ائمه است. بیشترین این مدایح به امام علی اختصاص دارد. از مشخصات آشکار اشعار فیاض بهره گیری، وی از بسیاری از اصطلاحات فلسفی و کلامی در آنهاست.
همچنین میان فیض و فیاض مکتوباتی منظوم رد و بدل شده است. مثنوی سام و بهرام از دیگر آثار منظوم وی است. این اثر منظومه ای عرفای است که ضمن روایت داستانی اجتماعی، سیاسی و تاریخی دارای صبغه ای عرفانی-فلسفی است و عشق الهی و حب به ائمه در آن دیده میشود.
گوهر مراد سرمایه ایمان شوارق الالهام
• عبدالرزاق فیاض لاهیجی، گوهر مراد،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۳ • عبدالرزاق لاهیجی، شوارق الالهام • لاهیجی، دیوان فیاض لاهیجی، • حمید عطایی نظری، فیاض لاهیجی و اندیشه های کلامی او • زین العابدین قربانی لاهیجی، مقدمه بر گوهر مراد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۳ • ي‌ادن‌ام‌ه ح‌ك‌ي‌م لاه‌ي‌ج‌ي م‌ج‌م‌وع‌ه س‌خ‌ن‌ران‌ي‌ه‌ا و م‌ق‌الات، تهران،وزارت فرهنگ و ارشاد اس‌لام‌ي، س‌ازم‌ان چاپ و ان‌ت‌ش‌ارات ، ۱۳۷۴ • علی دوانی، مفاخر اسلام، ج۷، مرکز فرهنگی قبله، تهران، ۱۳۷۲، • عبدالله نعمه، فلاسفة الشیعة حیاتهم و آراءهم • المهاجر، اعلام الشیعة • گوپاموی، تذکره نتایج الافکار • میرزا محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی • امین، مستدرکات أعیان الشیعة، • آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، • همو، طبقات اعلام الشیعة • میرزا محمدباقر خوانساری، روضات الجنات، ج ۴، • محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب • افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج ۳، • آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج ۱، • ثبوت، فیلسوف شیرازی در هند، • روضاتی، دومین دو گفتار، • سید جلال الدین آشتیانی، مقدمه بر شواهد الربوبیه،
