• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبدالله بن ابی‌منصور انصاری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


عبدالله بن ابی‌منصور انصاری معروف به «خواجه عبدالله انصاری» و یا «پیر هرات» در شهر هرات متولد شد و در همان‌جا نیز از دنیا رفت. او از صوفیان بزرگ زمان خود بود و در عبادات و مناجات، بسیار تلاش می‌کرد. از آثارش چنین برمی‌آید که او در علوم مختلف دینی، متبحر و برخلاف بسیاری از صوفیان، در دانش حدیث نیز صاحب نظر بود. از او آثار مهمی بر جای مانده که امروزه نیز مورد توجه پژوهشگران و عموم مردم است.

فهرست مندرجات

۱ - معرفی اجمالی
       ۱.۱ - لقب
       ۱.۲ - نواده ابوایوب
       ۱.۳ - تولد
       ۱.۴ - صوفی زمان خویش
       ۱.۵ - تبحر در علوم دینی و حدیث
       ۱.۶ - دیدگاه خواجه درباره کتاب ترمذی
       ۱.۷ - عالم در ادبیات
       ۱.۸ - مذهب
       ۱.۹ - برخورد با منکرات
       ۱.۱۰ - وفات
۲ - آثار خواجه عبدالله انصاری
       ۲.۱ - مناجات‌نامه
       ۲.۲ - منازل السائرین
              ۲.۲.۱ - صد میدان
              ۲.۲.۲ - مذمت ابن تیمیه
       ۲.۳ - تفسیر
              ۲.۳.۱ - دیدگاه میبدی
       ۲.۴ - طبقات الصوفیه
       ۲.۵ - ذم الکلام
       ۲.۶ - صد میدان
۳ - آثار دیگر
۴ - پانویس
۵ - منبع

عبدالله بن ابی‌منصور انصاری هروی با کنیه ابواسماعیل
[۱] جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، ص۳۷۶، محقق، مصحح، ولیام ناسولیس، مولوی غلام عیسی، مولوی، عبدالحمید، کلکته، مطبعه لیسی، ۱۸۵۸م.
در میان عموم مردم، به خواجه عبدالله انصاری شهرت دارد.

۱.۱ - لقب

خواجه عبدالله به «شیخ الاسلام» نیز معروف است.
[۲] ابی‌یعلی، محمد بن محمد، طبقات الحنابلة، ج۲، ص۲۴۷، محقق، حامد فقی، محمد، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    


۱.۲ - نواده ابوایوب

وی از نوادگان ابوایوب انصاری، صحابه پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) بود.
[۳] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۴۸۹، محقق، بشار عواد، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۳م.


۱.۳ - تولد

خواجه عبدالله انصاری در سال ۳۹۶ هجری
[۴] ابن نقطة حنبلی بغدادی، محمد بن عبدالغنی، التقیید لمعرفة رواة السنن و المسانید، ج۱، ص۳۲۳، محقق، الحوت، کمال یوسف، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.    
و به قولی ۳۹۵ هجری
[۵] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، ج۱۶، ص۲۷۸، محقق، عطا، محمد عبدالقادر، عطا، مصطفی عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
در افغانستان امروزی که در آن زمان، بخشی از ایران بود، متولد شد.
[۶] عادل نویهض، معجم المفسرین من صدر الاسلام و حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۳۲۳، بیروت، مؤسسة نویهض الثقافیة للتألیف و الترجمة و النشر، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.


۱.۴ - صوفی زمان خویش

این عالم اسلامی، از صوفیان بزرگ زمان خود بود
[۷] ابوالفلاح حنبلی دمشقی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۵، ص۳۴۹، تحقیق، الارناؤوط، دمشق، بیروت، دار ابن کثیر، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.    
و در عبادات و مناجات، بسیار تلاش می‌کرد.
[۸] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، ج۱۶، ص۲۷۸، محقق، عطا، محمد عبدالقادر، عطا، مصطفی عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    


۱.۵ - تبحر در علوم دینی و حدیث

از آثار او چنین برمی‌آید که در علوم مختلف دینی، متبحر و صاحب نظر بود.
[۹] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۴۱، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۲۷ق.    
و برخلاف بسیاری از صوفیان، در حدیث نیز دارای معلومات بسیار و حتی صاحب نظر بوده است.
[۱۰] ابوالفرج جوزی، عبدالرحمن بن علی، مناقب الامام احمد، ج۱، ص۶۹۸، محقق، ترکی، عبدالله بن عبدالمحسن، دار هجر، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.


۱.۶ - دیدگاه خواجه درباره کتاب ترمذی

از او نقل شده است که کتاب ترمذی را بهتر از دو صحیح بخاری و مسلم می‌دانسته و زمانی که علت را جویا شدند، چنین گفت:
«از صحیح بخاری و مسلم، تنها کسانی می‌توانند استفاده کنند که به علم حدیث آشنایی کامل داشته باشند. برخلاف کتاب ترمذی که برای همه افراد قابل استفاده می‌باشد؛ هم عالمان و فقیهان و هم غیر ایشان، می‌توانند از این کتاب استفاده کنند».
[۱۱] ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۶۷، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.    


۱.۷ - عالم در ادبیات

خواجه عبدالله، عالم در ادبیات فارسی، عربی و شعر بود. حتی از ایشان نقل شده است که شش هزار شعر از در حافظه داشت.
[۱۲] جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، ص۳۷۹، محقق، مصحح، ولیام ناسولیس، مولوی غلام عیسی، مولوی، عبدالحمید، کلکته، مطبعه لیسی، ۱۸۵۸م.


۱.۸ - مذهب

مذهب وی حنبلی بود و مردم را نیز به این مذهب توصیه می‌کرد.
[۱۳] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۴۸۹، محقق، بشار عواد، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۳م.
وی کتابی هم در سیره احمد بن حنبل به نگارش در آورد.
[۱۴] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۴، ص۱۲۲، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.


۱.۹ - برخورد با منکرات

خواجه عبدالله ملاحظه هیچ حاکم و پادشاهی را نمی‌کرد و با صراحت و جدیت با منکرات آن‌ها برخورد می‌کرد. این عمل او موجب دشمنی‌های بسیار با او شد که حتی چندین مرتبه، دشمنانش قصد جان او را کردند.
[۱۵] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۴۸۹، محقق، بشار عواد، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۳م.


۱.۱۰ - وفات

در نهایت خواجه عبدالله انصاری در سال ۴۸۱ هجری در شهر هرات
[۱۶] عادل نویهض، معجم المفسرین من صدر الاسلام و حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۳۲۳، بیروت، مؤسسة نویهض الثقافیة للتألیف و الترجمة و النشر، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
درگذشت.
[۱۷] سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمان بن ابوبکر، طبقات المفسرین العشرین، ج۱، ص۵۸.    


از خواجه عبدالله انصاری آثار بسیاری بر جای مانده است که هر کدام بر سبق و سیاقی نوشته شده است. در این مختصر، به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

۲.۱ - مناجات‌نامه

مناجات‌نامه که به «الهی‌نامه» نیز معروف است، امروزه در میان عموم مردم، معروف‌ترین کتاب خواجه عبدالله انصاری به شمار آمده و بنا بر روش و مدل این کتاب، مناجات‌نامه‌های دیگری نیز نگاشته شده است.
این کتاب برای اقشار مختلف قابل استفاده است. هم انسان‌های عارف و خواص می‌توانند از این کتاب استفاده کنند و هم مردمانی با معلومات کم‌تر.
سبک و ساختار این رساله و هم‌چنین مشابهت برخی عبارات و مطالب آن با دیگر آثار خواجه عبدالله و نیز تکرار بسیاری از بندهای آن در سایر کتاب‌های او در انتساب آن به خواجه جای تردیدی باقی نمی‌گذارد؛ اما طرف دیگر این امر نشان از آن دارد که این رساله تألیف مستقلی نیست،؛ بلکه گزیده‌ای از مناجات‌ها و کلمات قصار عرفانی اوست که در سده‌های بعد، به همت مریدان یا علاقه‌مندان او جمع‌آوری شده است.
الهی‌نامه که از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین متون عرفانی فارسی است، شامل مناجات‌ها، دعاها و سخنان وجدآمیز عرفانی در قالب نثری مسجع و موزون است؛ از‌این‌رو هم از لحاظ عرفانی و هم از نظر ادبی اثری ارزشمند است.

۲.۲ - منازل السائرین

کتاب دیگری از خواجه عبدالله وجود دارد که مهم‌تر از کتاب‌های دیگر می‌باشد.
خواجه عبدالله علت نوشتن این کتاب را چنین می‌گوید: «تعدادی از مشتاقان بر وقوف در منازل سیرکنندگان به سمت خداوند و فقرا (فقیر در ادبیات عرفانی، معنایی غیر از معنای عرفی این کلمه را دارد.) اهل هرات، به دفعات درخواست می‌کردند که این منازل را برایشان تبیین کنم. بعد از استخاره کردن و کمک خواستن از خداوند، درخواست آن‌ها را پذیرفتم.
[۱۸] انصاری، خواجه عبدالله، منازل السائرین، ص۲۶، محقق، علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.


۲.۲.۱ - صد میدان

خواجه عبدالله تألیف دیگری نیز در بیان مقامات و منازل اهل سیر و سلوک به نام «صد میدان» دارد، که به زبان فارسی است و ۲۷ سال پیش از تألیف «منازل السائرین» تحریر شده است. این دو اثر در ۵۱ موضوع متحد و در ۴۹ مطلب مختلف هستند و پیداست که صد میدان برای مبتدیان طریق تصوف، و منازل السائرین برای سالکین غیر مبتدی، تنظیم و تألیف شده است.
[۱۹] انصاری، خواجه عبدالله، منازل السائرین، ص۱۴ (مقدمه)، محقق، علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.

خواجه عبدالله، در کتاب منازل السائرین، مقامات و منازل را در ده بخش قرار داده است، که بیانگر اصول هستند. این کتاب از بدایات آغاز می‌شود و به نهایات پایان می‌یابد. و هر یک از این بخش‌ها خود دارای ده باب است، و این‌گونه کتاب در مجموع مشتمل بر صد باب می‌باشد. مطالب هر یک از این ابواب به نوبه خود در سه درجه تنظیم شده است: درجه عامه، درجه سالک و درجه محقق.
[۲۰] انصاری، خواجه عبدالله، منازل السائرین، ص۱۴ (مقدمه)، محقق، علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.


۲.۲.۲ - مذمت ابن تیمیه

در برخی کتاب‌ها نقل شده است، ابن تیمیه که برای خواجه عبدالله احترام قائل بود، به سبب این کتاب و مطالب آن، خرده‌ها بر خواجه گرفته و او را مذمت کرد.
[۲۱] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۴۸۹، محقق، بشار عواد، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۳م.


۲.۳ - تفسیر

از خواجه عبدالله مطالب تفسیری نیز نقل شده است که رشیدالدین میبدی بر مبنای آن‌ها، تفسیر «کشف الاسرار و عدة الابرار» را نوشته است.

۲.۳.۱ - دیدگاه میبدی

رشیدالدین میبدی در ابتدای تفسیر خود چنین می‌گوید: «کتاب شیخ الاسلام... عبدالله بن محمد انصاری را دیدم و آن را به جهت لفظ، معنا، تحقیق و ترصیع، در حد اعجاز یافتم و تنها مشکل آن ایجاز بسیار زیاد آن بوده است و خواجه بسیار مختصرنویسی کرده است. این ایجاز، خواننده را به هدفش نمی‌رساند؛ در نتیجه تصمیم گرفتم کلام ایشان را گسترش و شرح داده و میان تفسیر و لطافت گفتارها جمع کنم».
[۲۲] میبدی، رشیدالدین، احمد بن ابی‌سعد، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج۱، ص۱، تحقیق، حکمت، علی اصغر، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.


۲.۴ - طبقات الصوفیه

طبقات الصوفیه
[۲۳] اسم حاجی خلیفة، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج۲، ص۱۹۶۷، بغداد، مکتبة المثنی، ۱۹۴۱ق.
درباره احوال و اقوال مشایخ تصوف، به زبان فارسی هروی است.

۲.۵ - ذم الکلام

این کتاب در تبیین اصول دین
[۲۴] محمد بن ابی‌بکر دمشقی (ابن قیم الجوزیة)، مدارج السالکین، ص۱۶۷، محقق، مصحح، عبد الغنی محمد علی الفاسی، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
و در نکوهش علم کلام، مباحثات و مناظرات آن است.
[۲۵] زرین‌کوب عبدالحسین، سر نی، ج۱، ص۴۴۲، تهران، علمی، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.


۲.۶ - صد میدان

خواجه در صد میدان به ایجاز و در قالب نثر شیرین و دل‌نشین پارسی، مراحل و منازل سیر و سلوک و مقامات سالکان را ذکر کرده است.
[۲۶] صفی‌الدین محمد طارمی، انیس العارفین (تحریر منازل السائرین)، مقدمه مصحح ص۱۴، محقق، مصحح، علی اوجبی، تهران، روزنه، ۱۳۷۷ش.


علاوه بر این‌ها، کتاب‌ها و جزوات بسیار دیگری نیز از خواجه عبدالله نقل شده است: نصایح، زادالعارفین، کنزالسالکین، قلندرنامه، محبت‌نامه، هفت حصار، رساله دل و جان.
[۲۷] علی‌اکبر دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، بخش اعلام، کلمه انصاری هروی، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.


۱. ↑ جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، ص۳۷۶، محقق، مصحح، ولیام ناسولیس، مولوی غلام عیسی، مولوی، عبدالحمید، کلکته، مطبعه لیسی، ۱۸۵۸م.
۲. ↑ ابی‌یعلی، محمد بن محمد، طبقات الحنابلة، ج۲، ص۲۴۷، محقق، حامد فقی، محمد، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.    
۳. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۴۸۹، محقق، بشار عواد، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۳م.
۴. ↑ ابن نقطة حنبلی بغدادی، محمد بن عبدالغنی، التقیید لمعرفة رواة السنن و المسانید، ج۱، ص۳۲۳، محقق، الحوت، کمال یوسف، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.    
۵. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، ج۱۶، ص۲۷۸، محقق، عطا، محمد عبدالقادر، عطا، مصطفی عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
۶. ↑ عادل نویهض، معجم المفسرین من صدر الاسلام و حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۳۲۳، بیروت، مؤسسة نویهض الثقافیة للتألیف و الترجمة و النشر، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
۷. ↑ ابوالفلاح حنبلی دمشقی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۵، ص۳۴۹، تحقیق، الارناؤوط، دمشق، بیروت، دار ابن کثیر، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.    
۸. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، ج۱۶، ص۲۷۸، محقق، عطا، محمد عبدالقادر، عطا، مصطفی عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
۹. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۴۱، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۲۷ق.    
۱۰. ↑ ابوالفرج جوزی، عبدالرحمن بن علی، مناقب الامام احمد، ج۱، ص۶۹۸، محقق، ترکی، عبدالله بن عبدالمحسن، دار هجر، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
۱۱. ↑ ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۶۷، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.    
۱۲. ↑ جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، ص۳۷۹، محقق، مصحح، ولیام ناسولیس، مولوی غلام عیسی، مولوی، عبدالحمید، کلکته، مطبعه لیسی، ۱۸۵۸م.
۱۳. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۴۸۹، محقق، بشار عواد، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۳م.
۱۴. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۴، ص۱۲۲، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
۱۵. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۴۸۹، محقق، بشار عواد، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۳م.
۱۶. ↑ عادل نویهض، معجم المفسرین من صدر الاسلام و حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۳۲۳، بیروت، مؤسسة نویهض الثقافیة للتألیف و الترجمة و النشر، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
۱۷. ↑ سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمان بن ابوبکر، طبقات المفسرین العشرین، ج۱، ص۵۸.    
۱۸. ↑ انصاری، خواجه عبدالله، منازل السائرین، ص۲۶، محقق، علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
۱۹. ↑ انصاری، خواجه عبدالله، منازل السائرین، ص۱۴ (مقدمه)، محقق، علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
۲۰. ↑ انصاری، خواجه عبدالله، منازل السائرین، ص۱۴ (مقدمه)، محقق، علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
۲۱. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۰، ص۴۸۹، محقق، بشار عواد، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۳م.
۲۲. ↑ میبدی، رشیدالدین، احمد بن ابی‌سعد، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج۱، ص۱، تحقیق، حکمت، علی اصغر، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
۲۳. ↑ اسم حاجی خلیفة، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج۲، ص۱۹۶۷، بغداد، مکتبة المثنی، ۱۹۴۱ق.
۲۴. ↑ محمد بن ابی‌بکر دمشقی (ابن قیم الجوزیة)، مدارج السالکین، ص۱۶۷، محقق، مصحح، عبد الغنی محمد علی الفاسی، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
۲۵. ↑ زرین‌کوب عبدالحسین، سر نی، ج۱، ص۴۴۲، تهران، علمی، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.
۲۶. ↑ صفی‌الدین محمد طارمی، انیس العارفین (تحریر منازل السائرین)، مقدمه مصحح ص۱۴، محقق، مصحح، علی اوجبی، تهران، روزنه، ۱۳۷۷ش.
۲۷. ↑ علی‌اکبر دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، بخش اعلام، کلمه انصاری هروی، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.


پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «خواجه عبدالله انصاری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۱۷.    



جعبه ابزار