محمد جاوید
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد جاوید، سیاستمدار و اقتصاددان و عضو حزب اتحاد و ترقی در اواخر دوره عثمانی و از دولتمردان اتحاد و ترقی در دوران اقتدار آن حزب در عثمانی می‌باشد.
در ۱۲۹۲/۱۸۷۵ در شهر سِلانیک/ سالونیک به
دنیا آمد. پدرش بازرگان و از جامعه دونمه (
یهودیان تازه
مسلمان شده) آن شهر بود.
محمد جاوید، پس از اتمام تحصیل در مکتب رشدیه (مدرسه متوسطه) آن شهر، در ۱۳۱۴/ ۱۸۹۶ به مدرسه عالی مُلْکیه (به معنای غیرنظامی و کشوری، که سپس به دانشکده علوم سیاسی تغییر نام یافت) در
استانبول راه یافت. ابتدا در بانک زراعت و سپس در دایره آمار وزارت معارف به
کار پرداخت و ضمن کار اداری، در مدرسه رشدیه مرکزی ایاصوفیه، حساب و در دارالمعلمین عالی، علم ثروت (اقتصاد) تدریس کرد.
در ۱۳۲۰/۱۹۰۲ از استانبول به زادگاه خود که دارای ساختار اقتصادی پیشرفته و ترکیب قومی ویژه بود و برای مبارزه با نظام استبدادی جایگاه خاصی داشت برگشت و در آنجا ضمن تدریس، مدیریت مدرسه‌ای خصوصی را به نام فیضیه
یا تفیّض
یا ترقی
بر عهده گرفت. همچنین به یکی از محافل فراماسونی آنجا وارد شد و سلسله مراتب آن را تا درجه استاد اعظم طی کرد.
به جمعیت حریت عثمانی نیز، که در نیمه دوم ۱۳۲۴/۱۹۰۶ تشکیل گردید، راه یافت. جمعیت حریت عثمانی در ۱۳۲۵/۱۹۰۷ به جمعیت ترقی و اتحاد پیوست و بعداً به جمعیت اتحاد و ترقی تغییر نام داد.
(ترکهای جوان).
جمعیت اتحاد و ترقی توسعه روزافزون یافت و سرانجام به حزب تبدیل شد و پس از اعلان مشروطیت دوم (
جمادی الثانی ۱۳۲۶/ ژوئیه ۱۹۰۸) به تدریج حزب حاکم در عثمانی گردید. جاوید در آن جمعیت مراتب ترقی را به سرعت پیمود، چنانکه در هیئتی که جمعیت در
رجب ۱۳۲۶/ اوت ۱۹۰۸ برای مذاکره با مقامات باب عالی از اَدِرْنه به
استانبول اعزام کرد، حضور داشت.
و در انتخابات دوره اول مجلس مبعوثان (۱۳۲۶ـ۱۳۲۹/ ۱۹۰۸ـ ۱۹۱۱) هم به عنوان نماینده سلانیک به مجلس راه یافت و آرای جمعیت را در پاسخ به نطق افتتاحیه پادشاه در آن مجلس، بیان داشت
وی در مجلس دوم (۱۳۳۰/ ۱۹۱۲) نیز نماینده سلانیک بود، اما در مجلس سوم (۱۳۳۰ـ۱۳۳۶/ ۱۹۱۲ـ ۱۹۱۸) ــ که انتخاباتش پس از الحاق سلانیک به
یونان در ۱۳۳۱/۱۹۱۳ صورت گرفت از بیغا (در چُناق قلعه) به نمایندگی انتخاب شد.
جاوید یکی از برجسته ترین سخنرانان در مجلس، به ویژه درباره مسائل مالی و بودجه، بود.
او در عین حال نخستین عضو حزب اتحاد و ترقی بود که در
جمادی الاولی ۱۳۲۷/ ژوئن ۱۹۰۹ وارد هیئت دولت حسین حلمی پاشا شد
و در دولتهای بعدی هم تا بر افتادن اتحاد و ترقی معمولاً، جز در فواصلی کوتاه، زمام امور مالی عثمانی را به عنوان وزیر مالیه در دست داشت
و حتی در زمانی هم که وزیر مالیه نبود، به دلیل تخصصی که در مسائل اقتصادی و موقعیتی که در حزب حاکم و دولت داشت، در سیاست گذاریهای مالی عثمانی مؤثر بود
جاوید طرفدار اقتصاد آزاد و جلب سرمایه های خارجی به کشور و حتی وام گیری از دولتهای خارجی بود.
وی استقراض خارجی را دارای «فضیلت تربیت کارانه»
و سرمایه خارجی را عامل اصلی «انباشت سرمایه» می‌دانست و برای جلب آن، فراهم آوردن هرگونه تسهیلات را لازم می‌شمرد.
به همین دلیل وی با تأکید بر این‌که دولت عثمانی از پویایی درونی محروم است، در جستجوی نیروی محرکه بیرونی، یعنی استقراض خارجی، برای رونق بخشیدن به اقتصاد عثمانی بود.
در آن زمان، رواج اصطلاحاتی چون «جاویدیسم» و «مالیه جاوید بیک» در بردارنده مفهوم جانبداری از اقتصاد
بازار آزاد و جلب و جذب سرمایه و وامهای خارجی یا انتقاد از نظریات اقتصادی لیبرالیستی جاویدبیک بود.
جاوید خواستار بی طرفی عثمانی در
جنگ جهانی اول بود.
وی پس از اطلاع یافتن از امضای پنهانی قرارداد اتحاد عثمانی با آلمان در ۲۰
رمضان ۱۳۳۲/ ۲ اوت ۱۹۱۴ که به معنای ورود عثمانی به جنگ جهانی بود در مخالفت با آن، از مقام خود کناره گیری کرد.
اما با اصرار اعضای دولت و ارعاب و
تهدید آنان، استعفای خود را پس گرفت.
پس از سقوط دولت طلعت پاشا در ۷
محرم ۱۳۳۷/ ۱۴ اکتبر ۱۹۱۸، جاوید در دولت انتقالی عزت پاشا نیز همچنان در وزارت مالیه باقی ماند، لیکن پس از فرار رهبران اتحاد و ترقی در ۲۶ـ۲۷ محرّم ۱۳۳۷/ ۲ـ۳ نوامبر ۱۹۱۸، جاوید هم ناگزیر دولت را ترک کرد
مدتی بعد به وکالت داینهای (بستانکاران) عثمانی در «اداره دیون عمومیه» منصوب گردید، اما با تشکیل دولت داماد فریدپاشا در
جمادی الثانی ۱۳۳۸/ مارس ۱۹۱۹ و شروع محاکمه اتحادیون، از بیم گرفتاری در خانه نوری بیک رئیس حزب حریت و ائتلاف، از احزاب رقیب اتحاد و ترقی، مخفی شد و پس از سه ماه و اندی به کمک او به اروپا گریخت.
در همین مدت، محاکمه غیابی و به پانزده سال حبس با اعمال شاقه محکوم شد
وی، پس از فرار، به فرانسه و سپس به سویس رفت و به تماس با رهبران پراکنده اتحاد و ترقی در اروپا ادامه داد و با سازماندهی دانشجویان «ترکهای جوان» درصدد احیا و تقویت اتحاد و ترقی بر آمد. در همین زمان با عالیه خانم، همسر سابق شاهزاده برهان الدین (پسر سلطان عبدالحمید دوم)،
ازدواج کرد
جاوید در تشکیل مجمع عمومی
جمادی الاول ۱۳۳۹/ ژانویه ۱۹۲۱، با شرکت رجال اتحاد و ترقی و از آن جمله طلعت پاشا (رئیس جمعیت)، فعال بود.
با این حال وی با حکومتِ در حال تشکیل
آنکارا به رهبری مصطفی کمال به همکاری پرداخت و در هیئت نمایندگی آن در اجلاس لندن (
زمستان ۱۲۹۹ ش /۱۹۲۱) به عنوان مشاور شرکت کرد. او بعد از ۳۴ ماه دوری از
استانبول ، در
تابستان ۱۳۰۱ ش /۱۹۲۲ به آن شهر بازگشت و دوباره به عنوان وکیل داینها در دیون عمومیه به کار پرداخت
در اجلاس صلح لوزان که بین نمایندگان ترک و دولتهای انگلیس، فرانسه، ایتالیا و یونان، از
آبان ۱۳۰۱ تا
تیر ۱۳۰۲/ نوامبر ۱۹۲۲ تا ژوئیه ۱۹۲۳ برگزار شد
جاوید به عنوان یکی از مشاوران هیئت ترک اعزامی به لوزان شرکت کرد، اما به علت اختلاف نظر او و عصمت اینونو، رئیس هیئت اعزامی، درباره مسائل اقتصادی و مالی و علنی شدن این اختلاف از طریق مطبوعات، عصمت اینونو بعضی از مشاوران خود، از جمله جاوید، را از هیئت اخراج کرد. .
پس از اعلان جمهوری
ترکیه در ۷ آبان ۱۳۰۲/ ۲۹ اکتبر ۱۹۲۳، جاویدبیک همچنان در
استانبول به سر می‌برد تا آن‌که این خبر که گروهی درصدد سوء قصد به جان مصطفی کمال در ازمیر بوده‌اند، در ۲۷
خرداد ۱۳۰۵/ ۱۷ ژوئن ۱۹۲۶ منتشر شد. این خبر محاکمات پر سرو صدایی را در پی داشت و وی هم با این موضوع درگیر شد. این محاکمات، به نوعی، محاکمه بقایای حزب اتحاد و ترقی و حزب ترقی پرور جمهوریت بود. حزب ترقی پرور جمهوریت که در
زمستان ۱۳۰۳ با انشعاب از حزب خلق تشکیل شده بود و چند تن از اتحادیون سابق در آن عضویت داشتند، در ۱۵ خرداد ۱۳۰۴/ ۵ ژوئن ۱۹۲۵ در جریان سرکوبی قیام شیخ سعید، فعالیتش ممنوع شد. هدف این محاکمات تأمین اقتدار انحصاری حزب خلق بود که نامش در آبان ۱۳۰۳/۱۹۲۴ به حزب جمهوری خواه خلق تغییر یافته بود.
سرانجام جاوید به اتفاق چند تن دیگر از اعضای اتحاد و ترقی دستگیر و به
اتهام تشکیل نشستی دو روزه با شرکت بعضی از اتحادیون سابق در خانه‌اش، به منظور احیای اتحاد و ترقی و تغییر قانون اساسی، به
اعدام محکوم شد. حکم وی و چند نفر دیگر در ۴
شهریور ۱۳۰۵/ ۲۶ اوت ۱۹۲۶ در آنکارا به اجرا در آمد.
ادعا شده است که وی با صهیونیستها تماس داشته است و بعضی از سازمان‌های
یهودی به اقدامات بی حاصلی برای نجاتش دست زده اند.
محمد جاوید پیش از پرداختن به امور سیاسی و کسب
شهرت از این راه، با نوشتن مقالاتی در زمینه اقتصاد در روزنامه‌ها و نشریاتی چون صباح، طنین، اقدام و به ویژه مجله ثروت فنون، به عنوان اقتصاددان مشهور شد. کتابهایی در موضوع اقتصاد از وی انتشار یافته است که عبارت‌اند از:
علم اقتصاد، در چهار جلد (۱۳۱۵ـ۱۳۱۷)، که یکی از مهم ترین کتابهای اقتصادی دوره پیش از مشروطیت دوم به شمار آمده است؛ مکاتب اعدادیه مخصوص
علم اقتصاد (۱۹۰۹ـ۱۹۱۳)؛ معلومات اقتصادیه (۱۳۲۹)؛ و احصائیات (آمار؛ ۱۳۲۵). این کتابها در استانبول به چاپ رسیده اند
جاوید از
ذیقعده ۱۳۲۶ تا
شعبان ۱۳۲۸/ دسامبر ۱۹۰۸ ـ اوت ۱۹۱۰، با همکاری احمد شُعَیب (متوفی ۱۹۱۰) و رضا توفیق (متوفی ۱۳۳۰ ش/ ۱۹۵۱)، مجله علوم اقتصادیه و اجتماعیه مجموعه سی را، به مدیریت خودش، منتشر کرد. سهم این مجله را در گسترش بینش پوزیتیویستی (اثبات گرایی) در
فلسفه و جامعه شناسی ترک، مهم ارزیابی کرده اند.
خاطرات روزانه جاوید، در بر دارنده حوادث اوایل مشروطیت دوم تا اواخر
جنگ استقلال، را دوست او حسین جاهد (یالچین) به صورت پاورقی در روزنامه طنین (از ۸
شهریور ۱۳۲۲ تا اول
دی ۱۳۲۵/ ۳۰ اوت ۱۹۴۳ـ ۲۲ دسامبر ۱۹۴۶) به چاپ رسانده است.
(۱) Sina Ak in, Jخn Tدrkler ve ittihat ve trakki , Istanbul ۱۹۸۷;.
(۲) Hasan Amca, Dog §mayan hدrriyet, Istanbul ۱۹۸۹;.
(۳) Feroz Ahmad, The young Turks , Oxford ۱۹۶۹;.
(۴) Niyazi Berkes, ۱۰۰ soruda Tدrkiye iktisat tarihi , vol۲, Istanbu ۱۹۷۳;.
(۵) EI ۲ , sv "Dja ¦w ¦d" (by Dankwart A Rustow) ;.
(۶) Hamza Erog «lu, Tدrk devrim tarihi , Ankara ۱۹۷۷;.
(۷) Meydan Larousse Istanbul ۱۹۷۹-۱۹۸۱;.
(۸) I lhami Soysal, Tدrkiye ve dدnyada masonluk ve Masonlar , Istanbul ۱۹۷۸;.
(۹) Tala t Pa a, Tala t Pa a , n n an lar , ed Alpay Kabacal , Istanbul ۱۹۹۰;.
(۱۰) Tar k Zafer Tunaya, Tدrkiye , de siyasal partiler , Istanbul ۱۹۸۸- ۱۹۸۹;.
(۱۱) Mete Tun ay, "Siyasal tarih (۱۹۰۸-۱۹۲۳) ", in Tدrkiye tarihi , vol۴, ed Sina Ak in, Istanbul ۱۹۹۰;.
(۱۲) idem, T C , nde tek parti yخnetimi , nin kurulmas (۱۹۲۳-۱۹۳۱) , Ankara ۱۹۸۱;.
(۱۳) TA , sv "Cavit, Mehmet";.
(۱۴) TDVIA , sv "Ca vid Bey, Mehmed" (by Selim I lkin) ;.
(۱۵) Hilmi Ziya غlken, Tدrkiye , de ´ag §da dد دnce tarihi , Istanbul ۱۹۶۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد جاوید»، شماره۴۴۳۷.
