منشاء دین

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

منشأ دین از موضوعات مهمّ فلسفه دین و حوزه دین پژوهی است.

---

۱.۱ - سرچشمه دین

علمای دینی بر آن ‏اند که دین پدیده‏ ای است بیرون از وجود انسان و منشأ آن، خداوند و وحی آسمانی است.
بنابر جهان بینی اسلامی، برای فهم منشأ دین، سه مقدّمه لازم است:
۱. خداوند، انسان را بیهوده نیافریده و هدف او تکامل انسان است.
۲. تکامل انسان در دینداری است.
۳. خداوند- بنابر قاعده لطف- راه تکامل را بر او پوشیده نمی‏ دارد.
از این سه مقدمه برمی‏ آید که خداوند انسان را از دین بهره‏ مند می ‏سازد و به عبارتی دیگر، منشأ دین، خداوند است. او بر اساس حکمت، عدالت و رحمت و از گذر وحی، حقایق دینی را به انسان می‏ رساند تا او را به کمال راستین راه نماید.

۱.۲ - علت دینداری انسان

پاسخ به این مسئله را در دو عرصه باید پی جست:

۱.۲.۱ - اعتقادی

بنابر آیات قرآنی و روایات اسلامی، علّت دین‌ گرایی انسان، فطرت و خرد او است.

۱.۲.۲ - عملی

انسان در عمل دینی، در پی رضای خداوند است و خوشنودی پروردگار خویش را می‏جوید. از آموزه ‌های اسلامی برمی‏ آید که عوامل روانی، اقتصادی و اجتماعی علّت اصلی گرایش انسان به دین نیستند؛ بلکه اینها زمینه ‏ساز- یا علل معدّه- به شمار می‏روند. خداوند، افزون بر هدایت فطری، حسّی و عقلی، برای سعادت انسان هدایت دینی را نیز به خدمت گمارده است. پس دین، از ناحیه الهی برای بشر پدید آمده است.

---

منشأ دین بنابر دیدگاه‏های دیگر عوامل‏ جامعه‏ شناختی، روان‏شناختی و اقتصادی دارد و بدین سان می‏توان چند دیدگاه عمده دیگر را نیز در این باره برشمرد که مهم‏ترین آنها عبارت ‏اند:

۲.۱ - دیدگاه جامعه‏ شناختی

این دیدگاه بر آن است که محور آموزه‏ های همه ادیان، تقسیم اشیاء به مقدّس و نامقدّس است و توتم ‌پرستی منشأ همه آنها است. پرستش توتم، در حقیقت نمادی از پرستش جامعه است. اقوام ابتدایی، روح جمعی خود یا جامعه را در قالب توتم تقدیس می‏کنند که دارای توانایی ‏های فرا فردی است.
اصل توتمی- یا روح جمعی- در قالب مراسم مذهبی به اوج خویش می ‏رسد.
توتم‏ پرستان، در این مرحله، به عالمی برتر باور می‏آورند و در مراحل بعدی، به خدایی واحد می‏ رسند.

۲.۱.۱ - رد دیدگاه جامعه‌شناختی

این دیدگاه، با دلایلی مفصّل رد شده است آنچه این دیدگاه به همه ادیان نسبت می‏ دهد، حاصل تحقیقی درباره یک قبیله استرالیایی است.
روشن است که معتقدات یک قبیله دور افتاده را نمی ‏توان به همه ادیان نسبت داد. دیگر آنکه بسیاری از باورهای مذهبی بیش‏تر از جامعه‏ای که فرد در آن زندگی می کند، بر او سلطه دارند؛ چنان که حتّی گاه فرد برای دفاع از باورهای دینی خویش در برابر جامعه می‏ ایستد. این دیدگاه در حقیقت دین را وسیله‏ای برای یکپارچگی و یگانگی جامعه می‏داند؛ در حالی که دین آسمانی، جامعه بشری را به دو قطب حق و باطل تقسیم می‏کند.

۲.۲ - دیدگاه روان‏شناختی

بنابراین دیدگاه، دین برآیند هیجان ‌ها و تعارض‌ های روحی انسان است. پدر این دیدگاه، هیجان ‏ها و تعارض‏ های روحی انسان به دو گونه تقسیم می‏شود:
الف. انسان ها پدر را عامل حفظ خانواده می‏ دانند که همواره مراقب است تا آفت و آسیبی بدان نرسد.
این مسئله، باوری را پدید آورده است که بنابر آن، پدر پس از مرگ نیز حامی خانواده خود است.
روح او بر خانواده سلطه و نظارت دارد و از آن حمایت می‏ کند و این باور- یعنی اعتقاد به سلطه پدر در زمان حیات و مقدس بودن خاطره او پس از مرگ- منشأ نیاپرستی شده است.
پس رفته رفته به قالب دین درآمده و اثرات آن را می‏ توان میان همه جوامع و ملل متمدن‏ نیز مشاهده کرد.
ب. تفسیر دوم در این دیدگاه بر آن است که ترس و هراس و ناتوانی انسان در برابر نیروهای طبیعی به خدا آفرینی انجامیده و منشأ دین همین است.

۲.۲.۱ - رد دیدگاه روان‌شناختی

از آموزه‏ های اسلامی می‏ توان ردّی بر این دیدگاه بیرون کشید:
الف. چنین نیست که همواره رویارویی با نیروهای طبیعی، انسان را به ترس و عجز اندازد؛ بلکه بیش‏تر بدو شجاعت و استواری و پایداری می‏ بخشد.
ب. به فرض که علّت گرایش به دین، ترس و عوامل روانی باشد، نمی‏ توان بدین نتیجه رسید که خدا و تعالیم دینی، توهّم محض‌ اند؛ زیرا شاید باور به چیزی باطل باشد؛ ولی خود آن چیز بر حق باشد.
ج. اینکه پدر سلطه‏ ای بر خانواده دارد و این موجب شده است باورهایی درباره او پدید آید و آن گاه به باورهای دینی دامان زده است، در اندیشه یهودی و مسیحی ِ «پدر آسمانی» ریشه دارد. چنین آموزه‏ای اساساً در تعالیم اسلامی پیدا نمی‏ شود.

۲.۳ - دیدگاه اقتصادی

این دیدگاه در حقیقت به دیدگاه جامعه‌ شناختی بازمی ‏گردد؛ ولی نظر به اهمّیّت آن، مستقلّانه آمده است.
بنابراین دیدگاه، دین محصول از خود بیگانگی انسان است که ریشه در شرایط زندگی اجتماعی و تضادهای طبقاتی دارد.
در حقیقت، دین دستاورد و معلول وضعیّت اقتصادی طبقات جامعه است.
بدین سان، اگر اختلاف طبقاتی جامعه از میان برود، دین نیز از میان خواهد رفت.

۲.۳.۱ - رد دیدگاه اقتصادی

دیدگاه اقتصادی با چالش‌ هایی جدّی رو به رو است و ایرادها و نقض‌ های متعدّدی بر آن وارد است. از جمله آنکه:
الف. آنچه طرفداران این دیدگاه به صورت عام به دین نسبت می‏دهند، در آیین اسلام یافته نمی‏شود. تعالیم اسلامی همواره از طبقات زیرین جامعه حمایت می‏ کنند و زورگویان و سرمایه ‏داران دنیاپرست را بر نمی ‏تابند.
ب. این دیدگاه در مقام عمل نتوانسته است با طرد دین، جامعه را به سوی عدالت اجتماعی راه نماید.
نظام‏های سیاسیِ پیرو این دیدگاه، با نظام‏های سرمایه ‌داری کنار آمده‏ اند و به اختلاف طبقاتی دامن زده‏ اند.

---