آداب و سنن (ترجمه جلد شانزدهم بحار الانوار)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نام کامل کتاب «بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار علیهم السلام» است. کتاب حاضر توسط
علامه مجلسی ، مولی محمد باقر بن محمد تقی تالیف شده است (۱۰۳۷- ۱۱۱۰ هجری).
دائرة المعارف بزرگ
حدیث ، شامل کلیه مباحث اسلامی از
تفسیر قرآن و
تاریخ گرفته تا
فقه و
کلام و...
این کتاب از عمده‌ترین و گسترده‌ترین جوامع حدیثی
شیعه است که
روایات کتب حدیث را با تبویب و نظم نسبتا کاملی جمع نموده است.
علامه مجلسی در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر،
کلام ، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است.
علامه برای جمع آوری مطالب این کتاب به جهت امکانات فراوانی که در اختیار داشته، بهترین و معتبرترین نسخه‌های موجود از هر کتاب را به دست آورده است.
مجلسی در نقل مطالب بسیار دقیق عمل کرده و تقطیع در این کتاب جایگاهی ندارد. همچنین امانت در نقل و شیوه نقل مطالب دقیقا رعایت شده است. در مجموع بحار الانوار کتابخانه‌ای جامع از کتب و تالیفات معتبر شیعی است که مطالب آن با نظم منطقی در کنار هم چیده شده است.
در این کتاب مکررات نیز حذف شده و تنها آدرس موارد مشابه ذکر گردیده است.
مرحوم مجلسی پس از آموختن کتب روایی مشهور به دنبال کتب و مراجع دور افتاده رفت. این اصول بخاطر بی اعتنایی به آنها و توجه زیاد بزرگان به کتب مشهور از قبیل
کتب اربعه و... مهجور مانده بودند و سالها کسی سراغ آنها را نمی‌گرفت.
علامه که اوضاع را چنین دید عده‌ای را برای یافتن این کتب به شهرها و کشورهای مختلف اسلامی گسیل داشت و با همت و پشتکار او مقدار زیادی از این کتب پیدا شد.
علامه مجلسی پس از مطالعه این منابع مهم و پی بردن به ارزش آنها نهایت سعی خویش را برای نسخه برداری و تکثیر این کتب نمود. به همین جهت است که هم اکنون نسخه‌های خطی فراوانی از کتب مختلف اسلامی از
قرن ۱۱ و ۱۲ هجری در دست است.
علامه شاگردان خود را نیز تشویق می‌کرد به طوری که مثلا از سید نعمت الله جزائری که از شاگردان مبرز علامه مجلسی است دهها کتاب موجود است که به خط خویش آنها را استنساخ نموده است.
علامه مشکل مهمی در این کتب یافت و آن تنوع فراوان عناوین کتابها و تنوع موضوعات بود به طوری که گاهی یافتن مطلب و موضوع دلخواه در آنها کاری بسیار مشکل و خسته کننده می‌شد.
از سویی بیم آن می‌رفت که پس از چند
سال یا چند دهه دوباره گرد غربت بر این کتب بنشیند و زحمات علامه و معاصرانش عقیم بماند و احتمالا تمام نسخه‌های این کتب نابود گردد.
بخاطر این مسائل بود که علامه مجلسی کمر همت بست تا «بحار الانوار» را تالیف نماید و این میراث و گنجینه عظیم را برای همیشه جاودان سازد.
از طرفی علامه همه چیز را در روایات و
سنت نبوی و علوی می‌دید، لذا با آنکه در علوم مختلف قدم برداشت و راههای گوناگون علمی را سپری نمود دوباره به سراغ
اهل بیت علیهم‌السّلام و سخنان آنان آمد. او خود در مقدمه بحار چنین می‌گوید:
«من در آغاز جوانی بر دانش آموزی در انواع علوم حریص بودم و مدتی از عمر خویش را در استفاده از این دانشها سپری کردم، ولی پس از اندیشه در ثمرات این علوم و تامل در
علم سودمند برای آخرت دریافتم که زلال علم تنها از سرچشمه وحی و روایات اهل بیت علیهم‌السّلام بدست می‌آید...»
بدین سان علامه که
علوم عقلی و
نقلی گوناگون عصر خویش را خوانده و در هریک از آنها استادی توانمند بود
وجهه نظر خویش را معطوف به کلمات گهربار
معصومین علیهم‌السّلام نمود و تمام تلاش خود را در حفظ و تعلیم و تعلم آنها صرف کرد. علامه با این اقدام بی نظیر دهها هزار روایت ارزشمند را از خطر نابودی نجات داد.
کتاب بحار الانوار به کتابهای متعدد تقسیم شده که هر موضوع کلی یک کتاب است. هر کتاب نیز دارای ابواب کلی است و زیر مجموعه هر باب کلی بابهای جزئی قرار دارد. برخی ابواب جزئی نیز دارای فصلهایی است که زیر مجموعه آنها هستند. شیوه چینش مطالب در بحار بسیار متاثر از کتاب کافی است، البته تفاوتهایی هم در این بین دیده می‌شود.
از جمله علامه برخی ابواب و کتب را برای اولین بار مطرح کرده مانند «کتاب السماء و العالم» و تاریخ
انبیاء و
ائمه علیهم السلام.
در هر موضوع نیز ابتدا
آیات قرآن مرتبط با آن موضوع آمده است. در صورت لزوم، توضیح و تفسیری هم برای آیات بیان شده که بیشتر استفاده علامه از تفسیر «
مجمع البیان »
طبرسی و «
مفاتیح الغیب »
فخر رازی است.
پس از آن روایات هر باب به تفصیل آمده است. روایات با ذکر سند کامل و ماخذ نقل ذکر شده است.
روایات تکراری از یک یا چند منبع آدرس داده شده و اختلافات در سندها یا متن روایات مشابه در کتب گوناگون تذکر داده شده است.
در بسیاری موارد علامه مجلسی با عنوانی مانند «بیان» توضیحات و شرحهایی بر روایات زده که بسیار از حیث مطالب و موضوعات متنوع است، به طوری که جمع آوری این شرح‌ها و بیان‌ها خود چند جلد کتاب ارزشمند می‌شود.
ابتدای نوشتن بحار در
سال ۱۰۷۰ هجری بود و تا سال ۱۱۰۳ هجری ادامه یافت.
البته مجلدات بحار به ترتیب تالیف نگشت بلکه کاملا متفرق آماده شدند مثلا در سال ۱۰۷۷ هجری جلد دوم بحار تمام شد و پس از آن جلد پنجم و سپس یازدهم آماده گشت.
جلد دهم در سال ۱۰۷۹ هجری به اتمام رسید و پس از آن جلد نهم کامل شده و جلد سوم نیز در سال ۱۰۸۰ به اتمام رسید.
آخرین مجلد بحار نیز جلد چهاردهم آن بود که در سال ۱۱۰۳ هجری کامل گشت. (این ارقام مجلدات بر اساس ترتیب ۲۵ جلدی علامه است.)
بحار الانوار توسط مؤلف در ۲۵ جلد تنظیم شد. البته به جهت طولانی شدن جلد ۱۵ این جلد به ۲ مجلد تقسیم شد و رقم مجلدات بحار به ۲۶ رسید.
دار الکتب الاسلامیه همین ۲۶ جلد را در ۱۱۰ جلد چاپ نموده که جلد ۵۴- ۵۶ آن فهرستها و آدرسهای کتاب می‌باشد.
متاسفانه
علامه مجلسی فرصت پاکنویس قسمت دوم جلد ۱۵ تا پایان کتاب را نیافته است. (بجز جلد ۱۸ و ۲۲).
این مجلدات توسط
میرزا عبدالله افندی ، صاحب
ریاض العلماء که از شاگردان علامه بوده پاکنویس شده است. به همین خاطر شیوه نگارش این مجلدات با بقیه کتاب بسیار متفاوت است و برخی عناوین بابها خالی است و روایتی در آنها دیده نمی‌شود. توضیحات و بیان‌های علامه نیز در این قسمت از کتاب کاهش چشمگیری دارد.
پیرامون منابع نقل علامه در بحار، توضیحاتی در مقدمه کتاب آمده است. ایشان در فصل اول از مقدمه نام ۳۷۵ کتاب را به عنوان مصادر بحار آورده و به آثاری دیگر با کلماتی چون «و غیره» و «و سایر آثاره» اشاره نموده است.
این منابع از حیث تنوع موضوعات بسیار گسترده‌اند و شامل کتب حدیث،
فقه ،
اصول ،
تفسیر ،
رجال ،
انساب ،
تاریخ ،
کلام ،
فلسفه و
لغت می‌شوند.
به خاطر اشتهار کتب اربعه علامه از آنها مطالب فراوانی نقل نکرده است. (بجز
کافی که بیش از ۳۵۰۰ مورد به آن استناد شده، و الا مثلا از
من لا یحضره الفقیه کمتر از یکصد مورد نقل دارد.)
در بین منابع، بجز کتاب «
شهاب الاخبار » بقیه کتب کاملا شیعی است. (علامه قاضی نعمان بن محمد صاحب
دعائم الاسلام را هم
شیعه می‌داند.)
بیشترین ذکر علامه مجلسی از کتب
اهل سنت بجهت تایید یا توضیح روایات است یا برای رد روایات عامه.
میزان استفاده علامه مجلسی از منابع مختلف یکسان نیست. ایشان برای حدود ۸۰ منبع از مصادر بحار اسم رمز مشخص کرده که این کتب در حقیقت منابع اصلی بحار هستند.
بعضی کتب مانند
طب الرضا علیه السلام،
توحید مفضل ،
مسائل علی بن جعفر علیه السلام، فهرست شیخ منتجب الدین و کتاب اهلیلجه به طور کامل در متن بحار آمده‌اند.
علامه بجز این منابع از دیگر کتب بسیار کم استفاده کرده و در بیشتر موارد، آن کتب را در توضیح و شرح روایات استفاده نموده است.
علامه از برخی منابع ذکر شده در ابتدای کتاب اصلا استفاده نکرده مانند کتابهای «
جمل العلم و العمل » و «
المقنع »
سید مرتضی و «
منتقی الجمان » و بسیاری از آثار ابن طاووس (شاید علامه قصد استفاده از آنها را داشته اما به جهت مشکلات و موانع اتمام بحار و اتمام شرح بر مجلدات آن، موفق به این کار نشده است.)
علامه مجلسی با دقت و وسواس بسیار به اعتبار و عدم اعتبار منابع خویش می‌نگریست. او در فصل دوم از مقدمه بحار بحثی مفصل در اعتبار منابع و نسخه‌های کتب آورده است. از جمله اینکه:
بسیاری از این کتب انتسابشان به مؤلفین بسیار مشهور است به طوری که علامه نیازی به بحث پیرامون اعتبار آنها ندیده است. برخی کتب چون احتجاج و
غرر الحکم که اسناد روایات را حذف کرده‌اند چون روایاتشان مطابق دیگر کتب بوده معتبر دانسته شده‌اند.
از کتبی مانند
عوالی اللآلی و
تنبیه الخواطر که روایات شیعه و سنی را مخلوط کرده‌اند بسیار کم استفاده شده.
روایات برخی کتب همچون کتاب
قاضی نور الله شوشتری چون در منابع مشهورتر عینا آمده از آن منابع نقل شده است.
از کتابهای
مصباح الشریعه و دیوان
امام علی علیه‌السّلام بسیار کم نقل شده، چرا که سند ندارند و شباهت آنها به کلام
معصوم علیه‌السّلام کم است.
علامه صحیح‌ترین و معتبرترین نسخه‌ها را در حد امکان به دست آورده، بنابر این شهادت به صحت و اعتبار مصادر مورد استفاده اش در بحار داده است. البته این به معنی قبول تمام
روایات آن کتب نیست چنان که علامه نیز گاهی در «بیان» های خویش به ضعف برخی روایات اشاره دارد.
آنچنان که از سخنان علامه روشن می‌شود ایشان در ضمن تالیف بحار تصمیم به نوشتن شرحی بدیع و جامع بر بحار داشته است. همچنین قسمت «بیان» علامه در ۱۳ مجلد از بحار بسیار کم است و روشن است که علامه فرصت نوشتن آنها را پیدا نکرده است.
مجلسی روایاتی نیز در دست داشته که در بحار نیاورده و بنا داشته آنها را همراه با روایات جدیدی که بدست می‌آورد در کتابی مستقل بعنوان «
مستدرک البحار » جمع نماید که متاسفانه اجل به او مهلت نداد.
ترجمه‌های زیادی از بحار موجود است از جمله:
۱. ترجمه‌ای توسط یکی از علمای هندوستان برای شاهزاده سلطان محمد بلند اختر.
۲. ترجمه‌ای با نام «
عین الیقین » از حاج شیخ محمد تقی آقا نجفی اصفهانی، متوفای ۱۳۳۲ هجری.
۳. «
کشف الاسرار » از سید اسماعیل موسوی زنجانی.
۴. «
بنادر البحار »، که ترجمه و تلخیص بحار است از سید
علی نقی فیض الاسلام متوفای ۱۴۰۶ هجری (مترجم
نهج البلاغه و
صحیفه سجادیه ).
۵. ترجمه برخی قسمتهای بحار مانند توحید مفضل توسط خود علامه.
تذکر: برخی از این ترجمه‌ها از یک یا چند مجلد بحار بصورت پراکنده است.
مهمترین و معروفترین اثری که پیرامون بحار الانوار تا کنون تالیف شده کتاب ارزشمند «
سفینة البحار » است که توسط محدث کبیر حاج
شیخ عباس قمی (متوفای ۱۳۵۹ هجری) تدوین شده است.
پیرامون این اثر ارزشمند اقدامات فراوان دیگری صورت گرفته که شامل ترجمه‌های فراوان، تلخیص‌های متنوع، معجم‌های گوناگون و به شکلهای مختلف و مستدرکاتی هستند که بجهت اختصار از ذکر نام آنها خودداری می‌کنیم.
۱. کتاب بحار الانوار اولین بار در ۲۵ جلد رحلی منتشر شد. این چاپ سنگی معروف به کمپانی است.
۲. چاپ دیگر این کتاب توسط دار الکتب الاسلامیه در ۱۱۰ جلد تهیه شده است. از این چاپ به دفعات مکرر افست شده و چاپ موجود در بازار همین نسخه است.
در یک چاپ از مؤسسه آل البیت علیهم‌السّلام که افست همان چاپ اسلامیه است فهرست‌های بحار که جلد ۵۴- ۵۶ بوده به آخر کتاب منتقل شده، بنابر این شماره مجلدات از ۵۴ به بعد با چاپ اسلامیه متفاوت شده است.
نرم افزار گنجینه روایات، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
