آیه والذی جاء بالصدق (شأن نزول)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آیه «والذِی جاء بِالصدقِ وصدق بِهِ...» طبق روایات
شیعه و
اهل‌سنت در شان
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نازل شده است، در حالی که برخی از علمای اهل‌سنت تلاش کرده تا اثبات کنند که این آیه در شان
ابوبکر نازل شده است؛ بنابراین منابع را بررسی خواهیم کرد تا حقیقت مطلب آشکار شود.
برخی از علما و مفسرین
اهل تسنن، همانند
فخررازی و... تلاش می‌کنند که ثابت کنند این آیه «وَ الَّذی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ اُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُون؛
کسی که سخن راست بیاورد و کسی که آن را تصدیق کند، آنان پرهیزگارانند!.» در شان ابوبکر نازل شده است و مراد از «صدق به» ابوبکر است، اما با مراجعه به مصادر و منابع اهل تسنن، در می‌یابیم که این مطلب صحت ندارد، بلکه این آیه در شان
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نازل شده است.
اولاً: طبق روایت
صحیح بخاری از قول
عائشه که هیچ آیه‌ای در
قرآن کریم در حق ما نازل نشده است، مَا اَنْزَلَ اللَّهُ فِینَا شَیْئًا مِنَ الْقُرْآنِ.
ثانیاً: روایتی که این مطلب را برای ابوبکر ثابت می‌کند، از دیدگاه خود اهل سنت و به اعتراف بزرگان آن‌ها، جعلی و دروغ است.
ثالثاً: نظر حقیقی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) درباره ابوبکر و
عمر همان است که در
صحیح مسلم آمده است که آن حضرت آن دو نفر را دروغگو، گناهکار، حیله‌گر و خیانت‌کار می‌داند (کَاذِبًا آثِمًا غَادِرًا خَائِنًا).
رابعاً: روایات بسیاری در کتاب‌های اهل سنت وجود دارد که اثبات می‌کند این آیه از قرآن کریم در شان امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نازل شده است. (الذی صدق به هو علی کرم الله تعالی وجهه).
ما برای اثابت این مطلب به چند دلیل از منابع و مصادر اهل سنت، اکتفاء می‌کنیم.
هیچ آیه‌ای در حق خاندان ابوبکر نازل نشده است:
محمد بن اسماعیل بخاری به نقل از عایشه دختر ابوبکر می‌نویسد: مَا اَنْزَلَ اللَّهُ فِینَا شَیْئًا مِنَ الْقُرْآنِ.
هیچ آیه‌ای از قرآن کریم درباره ما خاندان نازل نشده است.
طبق این روایت که در صحیح‌ترین کتاب اهل سنت بعد از قرآن آمده است، تمامی روایات دیگری که در کتاب‌های اهل سنت، مبنی بر نزول آیاتی از قرآن کریم در حق ابوبکر، جعلی و در تعارض با این روایت است.
خود علمای اهل سنت این روایت را تضعیف کرده‌اند.
هیثمی، عالم مشهور اهل سنت بعد از نقل روایت طولانی به نقل از امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در فضائل ابوبکر، می‌گوید:
وعن اسید بن صفوان صاحب رسول الله صلی الله علیه وسلم قال لما توفی ابو بکر سجی بثوب فارتجت المدینة بالبکاء ودهش کیوم قبض رسول الله صلی الله علیه وسلم وجاء علی بن ابی طالب مسترجعا مسرعا وهو یقول الیوم انقطعت خلافة النبوة... فسماک الله فی کتابه صدیقا فقال والذی جاء بالصدق محمد صلی الله علیه وسلم وصدق به ابو بکر... رواه البزار وفیه عمر ابن ابراهیم وهو کذاب.
هنگامی که ابوبکر از دنیا رفت، او را با پارچه‌ای پوشاندند،
مدینه از گریه مردمان به لرزش افتاد، همانند روزی که
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از دنیا رفته بود.
علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) در حالی که «انا لله وانا الیه راجعون» را بر زبان داشت، با سرعت آمد و فرمود: امروز خلافت پیامبر قطع شد...
خداوند تو را در کتابش صدیق نامید و فرمود: مراد از «جاء بالصدق» رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مراد از «صدق به» ابوبکر است.
این روایت را بزاز نقل کرده است و در سند آن
عمر بن ابراهیم است که او بسیار دروغگو است.
و
ابن‌حجر عسقلانی در این‌باره می‌گوید: ومن طریق لین الی علی بن ابی طالب الذی جاء بالصدق محمد صلی الله علیه وسلم والذی صدق به ابو بکر.
از طریق علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) با سندی که قابل احتجاج نیست، نقل شده است که مراد از «الذی جاء بالصدق» رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مراد از «الذی صدق به» ابوبکر است.
نظر حقیقی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) درباره ابوبکر و عمر همان است که در صحیح مسلم آمده است، آن‌جا که به نقل از خلیفه دوم می‌نویسد:
قَالَ فَلَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ -صلی الله علیه وسلم- قَالَ اَبُو بَکْرٍ اَنَا وَلِیُّ رَسُولِ اللَّهِ -صلی الله علیه وسلم- فَجِئْتُمَا تَطْلُبُ مِیرَاثَکَ مِنَ ابْنِ اَخِیکَ وَیَطْلُبُ هَذَا مِیرَاثَ امْرَاَتِهِ مِنْ اَبِیهَا فَقَالَ اَبُو بَکْرٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ -صلی الله علیه وسلم- «مَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَا صَدَقَةٌ». فَرَاَیْتُمَاهُ کَاذِبًا آثِمًا غَادِرًا خَائِنًا... ثُمَّ تُوُفِّیَ اَبُو بَکْرٍ وَاَنَا وَلِیُّ رَسُولِ اللَّهِ -صلی الله علیه وسلم- وَوَلِیُّ اَبِی بَکْرٍ فَرَاَیْتُمَانِی کَاذِبًا آثِمًا غَادِرًا خَائِنًا....
پس از وفات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ابوبکر گفت: من جانشین رسول خدا هستم، شما دو نفر (عباس و علی) آمدید و تو ای عباس میراث برادر زاده‌ات را درخواست کردی و تو ای علی میراث
فاطمه دختر پیامبر را.
ابوبکر گفت: رسول خدا فرموده است: ما چیزی به
ارث نمی‌گذاریم، آن‌چه می‌ماند
صدقه است و شما او را دروغگو، گناهکار، حیله‌گر و خیانت‌کار معرفی کردید...
پس از مرگ ابوبکر، من جانشین پیامبر و ابوبکر شدم و باز شما دو نفر مرا خائن، دروغگو و گناهکار خواندید.
با این حال چگونه می‌شود که امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در هنگام مرگ خلیفه اول آمده باشد و آن سخنان را گفته باشد؟
از طرف دیگر، روایات فراوانی در کتاب‌های اهل سنت وجود دارد که این آیه از قرآن کریم در حق امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نازل شده است. از آن جایی که در این‌باره روایات بسیاری وجود دارد، ما به جهت اختصار به چند روایت بسنده می‌کنیم.
آلوسی، مفسر مشهور اهل سنت در تفسیرش می‌نویسد: وقال ابو الاسود. ومجاهد فی روایة. وجماعة من اهل البیت. وغیرهم: الذی صدق به هو علی کرم الله تعالی وجهه.
ابواسود و
مجاهد در روایتی، جماعتی از اهل بیت (علیهم‌السّلام) و غیر آن‌ها گفته‌اند: مراد از «الذی صدق به» علی (علیه‌السّلام) است.
و
سیوطی در
الدر المنثور می‌نویسد: واخرج ابن مردویه عن ابی هریرة والذی جاء بالصدق قال رسول الله صلی الله علیه وسلم وصدق به قال علی بن ابی طالب رضی الله عنه.
و
حاکم حسکانی در
شواهد التنزیل شش روایت در این‌باره نقل می‌کند که ما به سه تای از آن‌ها اکتفا می‌کنیم:
۸۱۰ - حدثنا السید ابو منصور ظفر بن محمد الحسینی رحمه الله حدثنا ابو الحسین علی بن عبد الرحمان بن عیسی بن ماتی بالکوفة، حدثنا الحبری حدثنا الحسن بن الحسین العرنی حدثنا علی بن القاسم، عن عبد الوهاب بن مجاهد، عن ابیه فی قول الله تعالی: (والذی جاء بالصدق وصدق به) قال: (الذی) جاء بالصدق رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وسلم، و (الذی) صدق به علی.
۸۱۳ - فی (التفسیر) العتیق: وسعید بن ابی سعید التغلبی عن ابیه، عن مقاتل بن سلیمان، عن الضحاک: عن ابن عباس (فی تفسیر قوله تعالی: (والذی جاء بالصدق وصدق به) ) قال: هو النبی جاء بالصدق، و (الذی) صدق به علی بن ابی طالب.
۸۱۲ - اخبرناه ابو عبد الرحمان محمد بن احمد القاضی ب الریوند) اخبرنا ابو محمد الحسن بن محمد بن احمد بن ایوب الزوری بالری اخبرنا ابو بکر الجعابی حدثنا الحسین بن علی السلولی بالکوفة (اخبرنا) محمد بن الحسن السلولی حدثنا عمر بن سعد (الاسدی) البصری عن لیث: عن مجاهد (فی قوله تعالی) (والذی جاء بالصدق وصدق به) قال: (جاء بالصدق) رسول الله. و (صدق به) علی بن ابی طالب. (رواه ایضا) ابو بکر السبیعی عن الحسین به.
و
ابن‌مردویه اصفهانی در مناقبش این سه روایت را نقل می‌کند:
عن ابی هریرة: (والذی جآء بالصدق) قال: رسول الله (صلی الله علیه وسلم)، (وصدق به) قال: علی بن ابی طالب (رضی الله عنه).
عن مجاهد فی الآیة قال: (وصدق به) علی بن ابی طالب.
عن ابی جعفر (علیه‌السّلام): (الذی جآء بالصدق) محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). والذی (وصدق به) علی بن ابی طالب.
و
ابن‌عساکر نیز روایات فراوانی را نقل می‌کند که ما فقط یکی از آن‌ها را ذکر می‌کنیم: عن ابن مجاهد عن ابیه فی قوله (عزّوجلّ) " والذی جاء بالصدق وصدق به " قال الذی جاء بالصدق رسول الله (صلی الله علیه وسلم) وصدق به علی بن ابی طالب.
این آیه هیچ ارتباطی به ابوبکر ندارد، بلکه درباره
امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) نازل شده است.
موسسه ولی‌عصر، برگرفته از مقاله «آیا آیه «والذِی جاء بِالصدقِ وصدق بِهِ...» در شان ابوبکر نازل شده است؟»
