• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌عساکر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبْن‌ِ عَساکر، نام‌ تنی‌ چند از دودمان‌ بنی‌ عساکر که‌ پس‌ از درگذشت‌ ابوالقاسم‌ علی‌ بن‌ عساکر چهره نامدار این‌ خاندان‌ به‌ این‌ عنوان‌ خوانده‌ شدند.



شهرت‌ و پایگاه‌ علمی‌ و اجتماعی‌ بنی‌ عساکر بیش‌تر به‌ سبب‌ نفوذ و اقتدار قاضیان‌ و فقیهان‌ بنام‌ شافعی‌ اشعری‌ است‌ که‌ از میان‌ آنان‌ برخاسته‌اند. اینان‌ نزدیک‌ به‌ ۲۰۰ سال‌ (۴۷۰-۶۶۰ق‌) با وجود دشمنی‌ و رقابت‌ حنبلیان‌، در دمشق‌ و خطه شام‌ شوکت‌ و اعتبار فراوان‌ داشتند.
[۱] ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۶، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
[۲] عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۷، ص۷۰، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
[۳] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۸۵، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
معروف‌ترین‌ افراد این‌ خاندان‌ عبارتند از:


ابومحمد حسن‌ بن‌ هبةالله‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ حسین‌ دمشقی‌ شافعی‌ (۴۷۰-۵۱۹ق‌/ ۱۰۷۷- ۱۱۲۵م‌)، از نصر مقدسی‌ حدیث‌ شنید و با او مصاحبت‌ داشت‌. وی‌ در صرف‌ و نحو به‌ استادی‌ رسید و در فقه‌ از سران‌ شافعیان‌ دمشق‌ شد. ازدواج‌ وی‌ با دختر قاضی‌ دمشق‌ ابوالفضل‌ یحیی‌ قرشی‌ از خاندان‌ اموی‌ تبار و سرشناس‌ بنی‌ قرشی‌ و نیز ازدواج‌ ابوبکر سلمی‌ محمد بن‌ علی‌ (د ۵۶۴ق‌) شافعی‌، خطیب‌ پرآوازه جامع‌ دمشق‌ با تنها دختر حسن‌ شهرت‌ و اعتبار او را در آن‌ دیار بالا برد.
[۴] ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۶، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
[۵] عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۷، ص۷۰، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
[۶] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۰۱، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۷] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۸۱-۱۸۲، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۸] عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، ج۴، ص۱۰۵، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
[۹] دانشنامه‌.
دانشمندان‌ و قاضیان‌ این‌ ۳ خاندان‌ (بنی‌ عساکر، بنی‌ قرشی‌، بنی‌ سلمی‌) از سده ۵ تا ۷ق‌/ ۱۱ تا ۱۳م‌ در جریان‌ تحولات‌ فکری‌ و رویدادهای‌ اجتماعی‌ دمشق‌ نقشی‌ فعال‌ داشته‌اند.


صائن‌الدین‌ هبةالله‌ بن‌ حسن‌ بن‌ هبةالله‌ (۴۸۸-۵۶۳ق‌/ ۱۰۹۵- ۱۱۶۸م‌)، برادر بزرگ‌ ابوالقاسم‌ علی‌ که‌ کنیه‌اش‌ را ابوالحسن‌
[۱۰] عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
و ابوالحسین‌
[۱۱] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۱۶، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
نوشته‌اند. وی‌ در دمشق‌ زاده‌ شد و در این‌ شهر به‌ دانش‌ اندوزی‌ پرداخت‌.

۳.۱ - مشایخ علوم مختلف

وجوه‌ قرائات‌ را از ابوالحوش‌ سُبیع‌ بن‌ قیراط و احمد بن‌ محمد بن‌ خلف‌ اندلسی‌، حدیث‌ را از ابوالقاسم‌ نسیب‌، ابوطاهر حنائی‌ و ابوالحسن‌ موازینی‌ و فقه‌ را از جمال‌الاسلام‌ ابوالحسن‌ ابن‌ مسلم‌ و نصرالله‌ مصّیصی‌ فرا گرفت‌.
[۱۲] عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
[۱۳] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۱۶-۴۱۷، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
در ۵۱۰ق-۵۲۰ق ‌
[۱۴] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۱۱.
(به‌ بغداد رفت‌ و از گروهی‌ محدثان‌ آنجا از جمله‌ ابوالقاسم‌ ابن‌ المهتدی‌ بالله‌، ابوطالب‌ زینبی‌ و جز آنان‌ حدیث‌ شنید و در مدرسه نظامیه‌ از اسعد میهنی‌، فقه‌، از ابوالفتح‌ ابن‌ برهان‌، اصول‌ فقه‌ و از ابوعبدالله‌ ابن‌ کدَیه‌ اصول‌ دین‌ و کلام‌ آموخت‌.
[۱۵] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۱۱.
[۱۶] عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
[۱۷] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۱۶، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
صائن‌ در ۵۱۱ق‌ به‌ حج‌ رفت‌ و در مکه‌ و کوفه‌ حدیث‌ شنید و در دانش‌ به‌ پایگاهی‌ بلند دست‌ یافت‌.
[۱۸] یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۸۴.
در بازگشت‌ به‌ دمشق‌ (۵۱۴ق‌) نخست‌ در مدرسه امینیه‌، معید درس‌ ابوالحسن‌ جمال‌الاسلام‌ ابن‌ مسلم‌ شد و پس‌ از آن‌ در مدرسه غزالیه‌ و نیز در مقصوره غربی‌ جامع‌ دمشق‌ به‌ تدریس‌ و افتا پرداخت‌.
[۱۹] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۱۱.
[۲۰] ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۲، ص۲۹۴.
[۲۱] عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
وی‌ از پذیرش‌ مناصب‌ رسمی‌ همچون‌ نیابت‌ قضا و خطابت‌ جامع‌ دمشق‌ پرهیز داشت‌ و روزگار را به‌ تدریس‌ و افتا و نوشتن‌ حدیث‌ گذراند. وی‌ گذشته‌ از قرائات‌ در نحو و لغت‌ و سرودن‌ شعر نیز دست‌ داشت‌.
[۲۲] عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۶، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
[۲۳] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۱۷- ۴۱۸، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.


۳.۲ - راویان حدیث

از جمله‌ کسانی‌ که‌ از وی‌ حدیث‌ شنیدند و روایت‌ کردند، باید از برادرش‌ ابوالقاسم‌ علی‌ و پسر وی‌ قاسم‌، قاضی‌ شمس‌الدین‌ ابونصر ابن‌ شیرازی‌ و عبدالرحیم‌ سمعانی‌ و ابوالقاسم‌ ابن‌ صصری‌ و نیز تاج‌الامناء احمد و فخرالدین‌ عبدالرحمان‌ پسران‌ برادرش‌ محمد نام‌ برد.
[۲۴] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۱۷- ۴۱۸، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۲۵] عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۸، ص۱۰۶، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
صائن‌الدین‌ در پایان‌ عمر مفلوج‌ شد و چون‌ درگذشت‌، در آرامگاه‌ پدر در باب‌الصغیر دمشق‌ به‌ خاک‌ سپرده‌ شد. از وی‌ فرزندی‌ به‌ جای‌ نماند.


ابوالقاسم‌ علی‌ بن‌ حسن‌ بن‌ هبةالله‌ شافعی‌ دمشقی‌ (اول‌ محرم‌ ۴۹۹-۱۱ رجب‌ ۵۷۱ق‌/ ۱۳ سپتامبر ۱۱۰۵- ۲۵ ژانویه ۱۱۷۶م‌)، برجسته‌ترین‌ فرد از خاندان‌ ابن‌ عساکر که‌ در دمشق‌ زاده‌ شد و همان‌جا درگذشت‌.
[۲۶] ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، ج۱۰، ص۲۶۱، المنتظم‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۸ق‌.
[۲۷] یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۴- ۷۵.
وی‌ به‌ سبب‌ حفظ و روایت‌ احادیث‌ بسیار، کثرت‌ سفرهای‌ علمی‌ و استفاده‌ از مشایخ‌ بزرگ‌ در شهرهای‌ اسلامی‌ و نیز تألیف‌ اثر چشمگیر تاریخ‌ بزرگ‌ دمشق‌ در شمار یکی‌ از بزرگ‌ترین‌ حافظان‌ حدیث‌ و نویسندگان‌ تاریخ‌ در روزگار خویش‌ درآمد.
[۲۸] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۰۹-۳۱۰.
از عنوان‌ ابن‌ عساکر که‌ به‌ صورت‌ شهرت‌ خانوادگی‌ او درآمد، در نسب‌ نامه پدرانش‌ نشانی‌ نیست‌، بنابراین‌ شاید این‌ نام‌ از خاندان‌ مادرش‌ ام‌ قاسم‌ دختر قاضی‌ ابوالفضل‌ یحیی‌ بن‌ علی‌ قرشی‌ گرفته‌ شده‌ باشد.
[۲۹] ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۶، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.

دوران‌ زندگی‌ ابن‌ عساکر با انقراض‌ سلاجقه شام‌ و روزگار حکمرانی‌ نورالدین‌ زنگی‌ (د ۵۶۹ق‌/ ۱۱۷۴م‌) و صلاح‌الدین‌ ایوبی‌ (د ۵۸۹ق‌/ ۱۱۹۳م‌) بر مناطق‌ شام‌ تقارن‌ داشت‌. سیاست‌ مذهبی‌ نورالدین‌ زنگی‌ و جانشینان‌ وی‌ و نیز ایوبیان‌ بر مبارزه‌ با تبلیغات‌ فاطمیان‌ شیعی‌ مذهب‌ و حمایت‌ از مذاهب‌ اهل‌ سنت‌ و پیروان‌ حدیث‌ استوار بود، از این‌ رو کار گردآوری‌ و روایت‌ حدیث‌ در روزگار ابن‌ عساکر سخت‌ بالا گرفت‌ و خود وی‌ در این‌ زمینه‌ به‌ چهره‌ای‌ درخشان‌ بدل‌ گشت‌.

۴.۱ - تحصیلات

تحصیلات‌ ابتدایی‌ ابن‌ عساکر از ۶ سالگی‌ در دمشق‌ آغاز شد. پدرش‌، برادر بزرگش‌ صائن‌ و نیای‌ مادریش‌ از جمله‌ نخستین‌ استادان‌ او در حدیث‌ و فقه‌ بودند.
[۳۰] یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۴.
سپس‌ از سُبیع‌ بن‌ قیراط، ابوالقاسم‌ ابن‌ نسیب‌، ابوطاهر حنائی‌، جمال‌الاسلام‌ ابوالحسن‌ علی‌ سلمی‌، ابوالبرکات‌ ابن‌ عبد حارثی‌ و دیگران‌ قرآن‌، حدیث‌، فقه‌ و خلاف‌ و اصول‌ آموخت‌. ابن‌ عساکر در جامع‌ اموی‌ و مدارس‌ امینیه‌، عمادیه‌، غزالیه دمشق‌ به‌ دانش‌ اندوزی‌ پرداخت‌.
[۳۱] ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۶، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
[۳۲] محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، ج۱، ص۳۰۲، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
[۳۳] ابوبکر ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۵ -۶، به‌ کوشش‌ عبدالعلیم‌ خان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۹م‌.
[۳۴] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۸۴ – ۸۵، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۳۵] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۸۰-۱۸۳، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۳۶] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۰۷- ۴۰۸، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
وی‌ پس‌ از درگذشت‌ پدر برای‌ ادامه تحصیل‌ بار سفر بست‌ و نخست‌ به‌ بغداد، مرکز بزرگ‌ علوم‌ دینی‌ آن‌ روزگار روی‌ آورد (۵۲۰ق‌) و در مدرسه نظامیه‌ و دیگر حوزه‌های‌ علمیه آن‌ شهر حدیث‌ شنید و فقه‌ و خلاف‌ و نحو آموخت‌.
[۳۷] محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، ج۱، ص۳۰۱-۳۰۲، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
[۳۸] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۰، ص۵۵۴ - ۵۵۵، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
در ۵۲۱ق‌ به‌ مکه‌ رفت‌ و حج‌ گزارد. وی‌ در مکه‌ و مدینه‌ از کسان‌ بسیاری‌ حدیث‌ شنید و خود نیز حدیث‌ گفت‌.
[۳۹] ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۷، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
[۴۰] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۰، ص۵۵۴ - ۵۵۵، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.


۴.۲ - سفرهای علمی

در بازگشت‌ از مکه‌ تا ۵۲۵ق‌ در بغداد ماند و از استادان‌ نظامیه‌ و دیگربزرگان‌ دارالخلافه‌ ازجمله‌ ابوالقاسم‌ هبةالله ‌بن‌ حصین‌، ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ عبدالواحد دینوری‌ و هبةالله‌ شروطی‌ حدیث‌ آموخت‌. در این‌ هنگام‌ بینش‌ علمی‌ و معلومات‌ و محفوظات‌ او اعجاب‌ بغدادیان‌ را برانگیخت‌.
[۴۱] محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، ج۱، ص۳۰۱، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
[۴۲] محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۲۸، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
[۴۳] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۰۹.
[۴۴] یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۸۴.
در خلال‌ ۵ سالی‌ که‌ در بغداد بود، از شهرهای‌ کوفه‌، موصل‌، رحبه‌، دیار بکر و نیز جزیره‌ دیدار کرد و با محدثان‌ و حافظان‌ حدیث‌ گفت‌ و شنید داشت‌. آنگاه‌ به‌ دمشق‌ بازگشت‌ و ازدواج‌ کرد و در ۵۲۷ق‌ پسرش‌ قاسم‌ به‌ دنیا آمد که‌ بعد‌ها کاتب‌ و راوی‌ آثار پدر شد.
[۴۵] یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۵-۷۶.
[۴۶] بستانی‌، تذکرة النوادر من‌ المخطوطات‌ العربیة، ج۳، ص۳۷۴، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۰ق‌.

دومین‌ سفر ابن‌ عساکر در ۵۲۹ق‌ به‌ قصد خراسان‌ و از راه‌ آذربایجان‌ آغاز شد. وی‌ در این‌ سفر با ابوسعد عبدالحریم‌ سمعانی‌ صاحب‌ کتاب‌ الانساب‌ در مرو دیدار کرد و همراه‌ او به‌ نیشابور و هرات‌ رفت‌.
[۴۷] محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، ج۱، ص۳۰۱، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
[۴۸] یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۵-۷۶.
[۴۹] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۰۹.
[۵۰] دانشنامه‌.
ابن‌ عساکر در این‌ سفر ۴ ساله‌ در نیشابور، مرو، فزار، سرخس‌، ابیورد ، طوس‌، بسطام‌، بیهق‌، دامغان‌، زنجان‌، تبریز، ری‌، اصفهان‌، حلوان‌ و همدان‌ حدیث‌ گفت‌ و حدیث‌ شنید
[۵۱] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۰، ص۵۵۵ - ۵۵۶، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
[۵۲] سیوطی‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۴۷۶، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
و کتاب‌ الاربعین‌ البلدانیة را مشتمل‌ بر روایت‌ ۴۰ حدیث‌ از ۴۰ محدث‌ در ۴۰ شهر نوشت‌
[۵۳] یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۸.

سفرهای‌ علمی‌ ابن‌ عساکر از ۵۲۰ق‌ تا ۵۳۳ق‌ به‌ درازا کشید و سرانجام‌ با ره‌ آوردی‌ بی‌مانند از شنیده‌ها و نوشته‌هایی‌ در باب‌ روایات‌ و احادیث‌ چون‌ مسند احمد بن‌ حنبل‌ و مسند ابویعلی‌ موصلی‌ به‌ دمشق‌ بازگشت‌.
[۵۴] محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، ج۱، ص۳۰۱، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
[۵۵] عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۶، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.


۴.۳ - تعداد مشایخ‌

شمار مشایخ‌ او را در حدیث‌ بالغ‌ بر ۱۳۰۰ مرد و بیش‌ از ۸۰ زن‌ نوشته‌اند که‌ بسیاری‌ از آنان‌ از همان‌ دوره خردسالی‌ به‌ او اجازه روایت‌ داده‌ بودند.
[۵۶] یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۶.
[۵۷] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۰، ص۵۵۶ - ۵۵۸، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
از این‌ پس‌ (۵۳۳ ق‌) دوره ۴۰ ساله تألیف‌ و تصنیف‌ و فعالیتهای‌ آموزشی‌ ابن‌ عساکر آغاز می‌شود و تا واپسین‌ روزهای‌ زندگی‌ او ادامه‌ می‌یابد. تشکیل‌ و ترتیب‌ مجالس‌ املا، در فضائل‌ خلفا و فنون‌ دیگر که‌ گاه‌ به‌ ۴۰۸ مجلس‌ در یک‌ فن‌ می‌رسید، استخراج‌ مشایخ‌ استادان‌ خود از جمله‌ ابوغالب‌ بنائی‌، ابوالمعالی‌ عبدالله‌ بن‌ احمد حلوانی‌، ابوعبدالله‌ فراوی‌، ابوسعد سمعانی‌، ابوالحسن‌ سلمی‌ و تألیف‌ دیگر آثار از ثمرات‌ علمی‌ او در این‌ دوره‌ است‌.
[۵۸] یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۸۰ -۸۲.
[۵۹] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۰، ص۵۶۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.

پایگاه‌ والای‌ ابن‌ عساکر در مذهب‌ شافعی‌ و در حفظ و روایت‌ احادیث‌، از بزرگان‌ آن‌ زمان‌ چون‌ سلفی‌، ابن‌ ناصر سلامی‌، ابوموسی‌ مدینی‌ و ابوالعلاء عطار همدانی‌ فرا‌تر می‌رفت‌
[۶۰] سیوطی‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۴۷۶، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
و طالبان‌ علم‌ را از همه شهر‌ها به‌ سوی‌ او می‌کشید.

۴.۴ - شاگردان‌ و راویان‌

شاگردان‌ و راویان‌ ابن‌ عساکر بسیار زیاد و غالب‌ آنان‌ از فقیهان‌ رجال‌ حدیث‌ در روزگار خود بوده‌اند
[۶۱] محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، ج۱، ص۳۰۱، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
[۶۲] محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۲۸، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
[۶۳] محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۲۹، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
[۶۴] ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۷، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
[۶۵] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۰۱، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۶۶] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۶۷، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۶۷] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۸۲، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۶۸] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۲۲۱، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۶۹] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۲۸۳، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۷۰] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۷۳، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۷۱] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۲، ص۱۵۴، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۷۲] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۲، ص۳۰۲، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۷۳] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۲، ص۴۴۱-۴۴۲، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.

با وجود بی‌اعتنایی‌ ابن‌ عساکر به‌ حاکمان‌ و صاحبان‌ قدرت‌، نورالدین‌ زنگی‌ حکمران‌ شام‌ همواره‌ او را بزرگ‌ می‌داشت‌ و علاوه‌ بر تشویق‌ و حمایتی‌ که‌ از او در تألیف‌ تاریخ‌ دمشق‌ به‌ عمل‌ آورد، دارالحدیث‌ نوریه‌ را که‌ از نخستین‌ مرکز تخصصی‌ در آموزش‌ حدیث‌ بوده‌ است‌،
[۷۴] غنیمه‌، عبدالرحیم‌، ج۱، ص۱۴۷- ۱۴۸، تاریخ‌ دانشگاههای‌ بزرگ‌ اسلامی‌، ترجمه نورالله‌ کسائی‌، تهران‌، ۱۳۶۴ش‌.
برای‌ او تأسیس‌ کرد و ریاست‌ آن‌ را به‌ وی‌ واگذاشت‌.
[۷۵] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۰۰، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
پس‌ از درگذشت‌ نورالدین‌ (۵۶۹ق‌)، صلاح‌الدین‌ ایوبی‌ و بزرگان‌ دستگاه‌ او بر مقام‌ علمی‌ و مرتبه اجتماعی‌ ابن‌ عساکر ارج‌ نهادند و چون‌ درگذشت‌، قطب‌الدین‌ نیشابوری‌ قاضی‌ دمشق‌ با حضور صلاح‌الدین‌ بر جنازه‌اش‌ نماز خواند.
[۷۶] ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۷، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
[۷۷] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۱۱.
[۷۸] ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۲، ص۲۹۴.


۴.۵ - آثار

بیشتر تألیفات‌ ابن‌ عساکر در زمینه حدیث‌ و رجال‌ و تاریخ‌، و بالغ‌ بر ۱۳۴ عنوان‌ است‌
[۷۹] یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۶-۸۳.
[۸۰] سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۱۸، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
که‌ از آن‌ میان‌ دو کتاب‌ تاریخ‌ دمشق‌ و تبیین‌ کذب‌ المفتری‌... از شهرت‌ و اعتبار بیشتری‌ برخوردار است‌:

۴.۵.۱ - چاپی‌

۱. تاریخ‌ دمشق‌، با عنوان‌ مفصل‌ تاریخ‌ مدینه دمشق‌ حما‌ها الله‌ و ذکر فضل‌ها و تسمیة من‌ حلّ‌ها من‌ الاماثل‌ او اجتاز بنواحی‌ها من‌ واردی‌ها و اهل‌ها، از جامع‌ترین‌ کتاب‌ها در جغرافیای‌ تاریخی‌ و زندگی‌ نامه دانشمندان‌ به‌ ویژه‌ محدثان‌ و حافظان‌ حدیث‌ شهر کهن‌ سال‌ دمشق‌ است‌ که‌ پس‌ از تاریخ‌ نیشابور حاکم‌ نیشابوری‌ (د ۴۱۲ق‌)، ذکر اخبار اصبهان‌ ابونعیم‌ اصفهانی‌ (د ۴۳۰ق‌) و تاریخ‌ بغداد خطیب‌ بغدادی‌ (د ۴۶۳ق‌) در تاریخ‌ شهرهای‌ اسلامی‌ نوشته‌ شده‌ است‌. شیوه نگارش‌ و تدوین‌ تاریخ‌ دمشق‌ به‌ ترتیب‌ تاریخ‌ بغداد است‌ که‌ ابن‌ عساکر مطالب‌ آن‌ را نزد مشایخ‌ بغداد و دمشق‌ که‌ بعضاً از اصحاب‌ خطیب‌ بوده‌اند، خوانده‌ و شنیده‌ بود.
[۸۱] مارگلیوث‌، د س‌، دراسات‌ عن‌ المورخین‌ العرب‌، ج۱، ص۱۶۶، ترجمه حسین‌ نصار، بیروت‌، دارالثقافة.
[۸۲] سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۰، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
کتاب‌ را پیش‌ گفتاری‌ است‌ مفصل‌ از پیشینه تاریخی‌ دمشق‌: پیدایش‌ و بنا و وجه‌ تسمیه آن‌، اخبار وارده‌ در فضایل‌ دمشق‌ و شام‌ در احادیث‌ نبوی‌ و فتح‌ آن‌ به‌ دست‌ سپاه‌ اسلام‌، نقشه شهر دمشق‌، مساجد، کلیسا‌ها ، دیر‌ها، دروازه‌ها و تاریخ‌ بنای‌ هر کدام‌، ذکر رود‌ها و کاریز‌ها، و زندگی‌ نامه پیامبران‌، خلفا، والیان‌، فقیهان‌، محدثان‌، قاضیان‌، قاریان‌، ادیبان‌، شاعران‌ و راویانی‌ که‌ از دمشق‌ و دیگر شهرهای‌ دیار شام‌ چون‌ بیروت‌، رمله‌، حلب‌ و بعلبک‌ دیدار کرده‌اند.
[۸۳] صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۳۸-۳۹، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
[۸۴] عمر فروخ‌، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌، ج۳، ص۳۵۷، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
مؤلف‌ از نوشته‌های‌ پیشینیان‌ چون‌ احمد بن‌ معلی‌ (د ۲۸۶ق‌) و ابن‌ حمید بن‌ ابی‌ العجائز بهره‌ برده‌ است‌.
[۸۵] سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۱۸-۲۰، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
زندگی‌ نامه رجال‌ را به‌ شیوه ابو نعیم‌ در ذکر اخبار اصبهان‌
[۸۶] احمد ابو نعیم‌ اصفهانی‌، ذکر اخبار اصبهان‌، ج۱، ص۷۷، به‌ کوشش‌ ددرینگ‌، لیدن‌، ۱۹۳۱م‌.
با نام‌ احمد و از پیامبر اسلام‌ آغاز کرده‌ و زنان‌ محدثه‌ و شاعره دمشق‌ و زنان‌ ناموری‌ را که‌ از دیار شام‌ دیدار کرده‌اند، به‌ دنبال‌ آورده‌ است‌. حجم‌ مطالب‌ کتاب‌ که‌ فاصله زمانی‌ دوره پیش‌ از اسلام‌ تا سده ۶ق‌ را در برگرفته‌. به‌ ۸۰ مجلد (هر مجلد در ۱۰ جزء ۲۰ برگی‌) رسیده‌ است‌.
[۸۷] بستانی‌، تذکرة النوادر من‌ المخطوطات‌ العربیة، ج۳، ص۳۷۶، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۰ق‌.
این‌ حجم‌ عظیم‌، از آوردن‌ اساتید بسیار و تکرار یک‌ موضوع‌ از طرق‌ مختلف‌ ناشی‌ شده‌ است‌.
[۸۸] مارگلیوث‌، د س‌، دراسات‌ عن‌ المورخین‌ العرب‌، ترجمه حسین‌ نصار، بیروت‌، دارالثقافة.
تألیف‌ کتاب‌ در خلال‌ اقامت‌ در دمشق‌ و پیش‌ از سفر به‌ خراسان‌ آغاز شد و تا ۵۴۹ق‌ که‌ نورالدین‌ بر دمشق‌ دست‌ یافت‌، حدود ۵۷ مجلد ۱۰ جزئی‌ از آن‌ آماده‌ شده‌ بود، از آن‌ پس‌ با تشویق‌ نورالدین‌ باقی‌ مانده کار، با سرعت‌ دنبال‌ شد و در ۵۵۹ -۵۶۰ق‌ یعنی‌ در ۶۰ سالگی‌ مؤلف‌ قسمت‌ اعظم‌ کتاب‌ به‌ پایان‌ رسید و عمادالدین‌ کاتب‌ در سفر اول‌ خود به‌ دمشق‌ (۵۶۲ ق‌) ۷۰۰ جزء از این‌ کتاب‌ را دید و بخشهایی‌ از آن‌ را نزد مؤلف‌ خواند. به‌ گفته پسرش‌ قاسم‌ که‌ پاکنویس‌ و ویرایش‌ آن‌ به‌ کوشش‌ او صورت‌ گرفت‌، تألیف‌ این‌ کتاب‌ در ۵۶۵ق‌ به‌ پایان‌ رسیده‌ است‌.
[۸۹] سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۳-۲۴، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
تاریخ‌ دمشق‌ در همان‌ زمان‌ مؤلف‌ شهرت‌ و اعتبار فراوان‌ یافت‌ و ابن‌ عساکر خود در دارالحدیث‌ نوریه‌ و جامع‌ دمشق‌ به‌ تدریس‌ آن‌ پرداخت‌ و چون‌ درگذشت‌، قاسم‌ کار پدر را دنبال‌ کرد.
[۹۰] بستانی‌، تذکرة النوادر من‌ المخطوطات‌ العربیة، ج۳، ص۳۷۶، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۰ق‌.

پس‌ از درگذشت‌ ابن‌ عساکر، تاریخ‌ دمشق‌ همچنان‌ محل‌ مراجعه مورخان‌ و جغرافی‌ نویسان‌ و منبع‌ تدریس‌ حافظان‌ حدیث‌ و دانشمندان‌ شافعی‌ بود. هنوز نیم‌ قرن‌ از تاریخ‌ تألیف‌ آن‌ نگذشته‌ بود که‌ یاقوت‌ در تدوین‌ بزرگ‌ترین‌ معجم‌ جغرافیایی‌ خود به‌ ویژه‌ در مطالب‌ مربوط به‌ خطه شام‌ از آن‌ بهره بسیار برد.
[۹۱] یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج ۱، ص۱۷۸.
[۹۲] یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج ۱، ص ۳۸۸.
[۹۳] یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج ۲، ص ۶۳.
[۹۴] یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج ۲، ص ۶۴.
[۹۵] یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج ۲، ص ۶۵.
[۹۶] یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج ۳، ص ۹۸.
عبدالقادر رهاوی‌ (د ۶۱۲ ق‌) مدت‌ها در مدرسه ابن‌ حنبلی‌ دمشق‌ ماند و کتاب‌ را از آغاز تا انجام‌ به‌ خط خویش‌ نوشت‌.
[۹۷] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۲، ص۸۷، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
ابن‌ شداد در کتاب‌ الاعلاق‌ الخطیرة فی‌ ذکر امراء الشام‌ و الجزیرة در بخش‌ مربوط به‌ تاریخ‌ دمشق‌ از این‌ کتاب‌ بهره‌ جست‌.
[۹۸] محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۱۷، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
[۹۹] محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۲۵، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
[۱۰۰] محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۲۶، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
[۱۰۱] محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۲۷، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
[۱۰۲] محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۶۱، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
[۱۰۳] محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۷۳، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
[۱۰۴] محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۲۶۹، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
قاسم‌ ابن‌ عساکر (د ۶۰۰ ق‌)، ابوعمرو ابن‌ حاجب‌، قاسم‌ بن‌ محمد برزالی‌ هر کدام‌ ذیلی‌ بر تاریخ‌ دمشق‌ نوشتند و نیز قاسم‌ ابن‌ عساکر، کرم‌ بن‌ عبدالواحد صفار، ابوشامه مقدسی‌، احمد بن‌ عبدالدائم‌ مقدسی‌، ابن‌ منظور، شمس‌الدین‌ ذهبی‌، ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، عبدالرحمان‌ سیوطی‌، ابوالفتح‌ خطیب‌ و چند تن‌ دیگر آن‌ را خلاصه‌ کردند.
[۱۰۵] بستانی‌، تذکرة النوادر من‌ المخطوطات‌ العربیة، ج۳، ص۳۷۶، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۰ق‌.
نسخه‌های‌ خطی‌ بسیاری‌ از تاریخ‌ دمشق‌ در کتابخانه‌ها موجود است‌ از جمله‌: نسخه‌ای‌ در کتابخانه الازهر قاهره‌ به‌ شماره ۷۱۴ به‌ قرائت‌ و تصحیح‌ و اضافات‌ ابن‌ عساکر و پسرش‌ قاسم‌ که‌ با وجود کاستی‌ از کهن‌ترین‌ نسخ‌ موجود است‌
[۱۰۶] صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۴۱-۴۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
[۱۰۷] جرجی‌ زیدان‌، تاریخ‌ آداب‌ اللغة العربیة، ج۳، ص۷۹، قاهره‌، دارالهلال‌.
و نسخه‌ای‌ در ظاهریه دمشق‌ به‌ شماره‌های‌ ۳۳۶۷-۳۳۸۳
[۱۰۸] صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۳۹، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
[۱۰۹] جرجی‌ زیدان‌، تاریخ‌ آداب‌ اللغة العربیة، ج۳، ص۷۹، قاهره‌، دارالهلال‌.
و نیز نسخه‌هایی‌ در کتابخانه‌های‌ عراق‌، مغرب‌، تونس‌، ترکیه‌، لندن‌، دوبلین‌، کمبریج‌، لنینگراد، ایالات‌ متحده آمریکا و هند که‌ هیچ‌ یک‌ کامل‌ نیست‌.
[۱۱۰] صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۴۴-۴۹، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.

بخشهای‌ چاپ‌ شده این‌ اثر چنین‌ است‌: تاریخ‌ مدینه دمشق‌، السیرة النبویة، تحقیق‌ غزاوی‌، دمشق‌، ۱۴۰۴ق‌/ ۱۹۸۴م‌؛ قسم‌ اول‌ از مجلد دوم‌ با دو نقشه‌ از دمشق‌ قدیم‌، تحقیق‌ صلاح‌الدین‌ منجد، دمشق‌، ۱۹۵۴م‌؛ جلد ۱۰ (حرف‌ باء)، تحقیق‌ دهمان‌، ۱۹۶۳م‌؛ (حرف‌ ع‌) تحقیق‌ نحاس‌، شهابی‌ و چند تن‌ دیگر، دمشق‌، ۱۹۷۸م‌؛ تهذیب‌ ۷ بخش‌ با حذب‌ اسانید از ۱۳۲۹ق‌ به‌ بعد توسط بدران‌ و پس‌ از او توسط عبید؛ ولاة دمشق‌ فی‌ العهد السلجوقی‌، تحقیق‌ صلاح‌الدین‌ منجد، دمشق‌، سپس‌ بیروت‌، ۱۹۷۵م‌؛ نورالدین‌ محمود بن‌ زنگی‌، تحقیق‌ الیسیف‌، دمشق‌، ۱۹۷۲م‌؛ علی‌ بن‌ ابی‌ طالب‌ (علیه‌السلام‌)، تحقیق‌ محمد باقر محمودی‌، بیروت‌، ۱۹۷۵م‌؛ تراجم‌ النساء، تحقیق‌ محمد سکینه شهابی‌، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌؛ عبادله‌، دمشق‌، مجمع‌ اللغة، ۱۹۷۸م‌؛ زهری‌، تحقیق‌ قوچانی‌، دمشق‌، ۱۹۸۲م‌؛ معجم‌ بنی‌ امیه، تحقیق‌ صلاح‌الدین‌ منجد، بیروت‌، ۱۹۷۰م‌؛ حسین‌ بن‌ علی‌ (علیه‌السلام‌) تحقیق‌ محمد باقر محمودی‌، بیروت‌، ۱۹۷۹م‌.
[۱۱۱] صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعة، ج۱، ص۳۰، بیروت‌، ۱۹۷۸، ۱۹۸۰، ۱۹۸۱، ۱۹۸۲م‌.
[۱۱۲] صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعة، ج۲، ص۳۰، بیروت‌، ۱۹۷۸، ۱۹۸۰، ۱۹۸۱، ۱۹۸۲م‌.
[۱۱۳] صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعة، ج۵، ص۳۴، بیروت‌، ۱۹۷۸، ۱۹۸۰، ۱۹۸۱، ۱۹۸۲م‌.
[۱۱۴] صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۵۱ -۵۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
[۱۱۵] سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۱۸-۲۰، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.

۲. تبیین‌ کذب‌ المفتری‌ فیما نسب‌ الی‌ الامام‌ ابن‌ الحسن‌ الاشعری‌ (بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌، چاپ‌ سوم‌، ۱۴۰۴ق‌/ ۱۹۸۴م‌)، در دفاع‌ از عقاید اشعریان‌ و در رد بر کتاب‌ مثالب‌ ابن‌ ابی‌ بشر الاشعری‌ تألیف‌ ابوعلی‌ حسن‌ بن‌ علی‌ بن‌ ابراهیم‌ اهوازی‌ (د ۴۴۶ق‌)، از مخالفان‌ عقاید اشعری‌. در این‌ کتاب‌ علاوه‌ بر بیان‌ مناقب‌ اشعری‌ و رد بر مخالفان‌ او، شرح‌ حال‌ نزدیک‌ به‌ ۸۰ تن‌ از ائمه اشعری‌ تا زمان‌ مؤلف‌ آمده‌ است‌. این‌ کتاب‌ از زمان‌ تألیف‌ مورد توجه‌ علمای‌ شافعی‌ بوده‌ است‌ و همواره‌ طلاب‌ را به‌ مطالعه آن‌ تشویق‌ کرده‌اند. یافعی‌ کتاب‌ الشاش‌ المعلم‌ شاؤش‌ کتاب‌ الموهم‌ را با حذب‌ اسانید و افزودن‌ ۲۰ تن‌ دیگر از ائمه اشعری‌ در اختصار بر تبیین‌ نوشت‌. خلاصه‌ای‌ از تبیین‌ توسط مرن‌۱ در ۱۸۷۸-۱۸۷۹م‌ به‌ فرانسوی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌.
[۱۱۶] یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیة و المعربة، ج۱، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۳۴۶ق‌/ ۱۹۲۸م‌.

۳. الاربعون‌ فی‌ الجهاد، تحقیق‌ عبدالله‌ بن‌ یوسف‌، کویت‌.
۴. کشف‌ المغطّا فی‌ فضل‌ الموطّا، در شرح‌ بر کتاب‌ الموطأ مالک‌ بن‌ انس‌، تحقیق‌ عزت‌ عطار، دمشق‌، ۱۹۵۴م‌.
۵. مجلسان‌ من‌ مجالس‌ الحافظ فی‌ مسجد دمشق‌: مجلس‌ فی‌ ذم‌ من‌ لایعمل‌ بعلمه‌، مجلس‌ فی‌ ذم‌ قرناء السوء، مجلس‌ چهاردهم‌ و پنجاه‌ و سوم‌ از امالی‌ ابن‌ عساکر، به‌ اهتمام‌ محمد مطیع‌ در دمشق‌ به‌ سال‌ ۱۹۷۹م‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
۶. المعجم‌ المشتمل‌ علی‌ ذکر اسماء شیوخ‌ الائمة النبل‌. ذهبی‌ این‌ کتاب‌ را تلخیص‌ کرد و مطالبی‌ بر آن‌ افزود. این‌ اثر به‌ کوشش‌ سکینة شهابی‌ در دمشق‌ (۱۹۸۰م‌) چاپ‌ شده‌ است‌.

۴.۵.۲ - خطی‌

۱. اخبار لحفظ القرآن‌؛
۲. الاربعون‌ الابدال‌ العوالی‌؛
[۱۱۷] سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۵، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.

۳. الاشراف‌ علی‌ معرفة الاطراف‌، ۳ جزء در ذکر اسانید سنن‌ ابی‌ داوود، جامع‌ ترمذی‌ و نسائی‌؛
[۱۱۸] عمررضا کحاله‌، ص۱۳۴- ۱۳۵، المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ المدینة المنورة، دمشق‌، ۱۳۹۳ق‌/ ۱۹۷۳م‌.
[۱۱۹] بستانى‌، تذکرة النوادر من‌ المخطوطات‌ العربیة، ص۴۶-۴۷، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۰ق.

۴. الاطراف‌؛
[۱۲۰] الفهرس‌ التمهیدی‌ للمخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، ج۱، ص۵۷، ۱۹۴۸م‌.
[۱۲۱] الفهرس‌ التمهیدی‌ للمخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، ج۱، ص۵۸، ۱۹۴۸م‌.
[۱۲۲] خدیویه‌، فهرست‌، ج۱، ص۲۶۸.

۵. تبیین‌ الامتنان‌ بالامر بالاختتان‌؛
[۱۲۳] خدیویه‌، فهرست‌، ج ۲۷۸.

۶. تجرید السباعیة؛
[۱۲۴] سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۶، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.

۷. ترتيب‌ اسماء الصحابة الذين‌ اخرج‌ حديثهم‌ الامام‌ احمد بن‌ حنبل‌ فى‌ المسند على‌ ترتيب‌ حروف‌ المعجم؛
۸. الجزء الحادی‌ و الخمسون‌ من‌ الامالی‌ فی‌ الصوم‌؛
[۱۲۵] سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۶، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.

۹. حدیث‌ اهل‌ حُرْدان‌؛
[۱۲۶] فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۱۸۲، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.

۱۰. فضل‌ علی‌ بن‌ ابی‌ طالب‌ (علیه‌السلام)، جزء ۲۲۱ و ۲۲۲ از امالی‌؛
[۱۲۷] ظاهریه‌، عشق، ص ۸۸
[۱۲۸] ظاهریه‌، خطی‌، ج۲، ص۶۷۲، (تاریخ‌)، ریان‌.

۱۱. فضل‌ یوم‌ عرفة؛
[۱۲۹] سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۶، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.

۱۲. فضیلة ذکر الله‌ عزوجل‌؛
[۱۳۰] فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۱۱۹، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.

۱۳. کتاب‌ الاربعین‌ البلدان؛
۱۴. المجلس‌ التاسع‌ عشر من‌ الامالی‌ فی‌ تحریم‌ الابنة؛
[۱۳۱] سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۶، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.

۱۵. المجلس‌ الثانی‌ و الثلاثون‌ فی‌ التوبة من‌ الامالی‌؛
[۱۳۲] فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۳۳، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.

۱۶. المجلس‌ السابع‌ و العشرون‌ بعد المائة فی‌ ذم‌ ذی‌ الوجهین‌ واللسانین‌؛
[۱۳۳] فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۱۰۳، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.

۱۷. المجلس‌ السابع‌ و الثلاثون‌ بعد المائة فی‌ سعة رحمةالله‌ عزوجل‌؛
۱۸. المجلس‌ الثامن‌ و الثلاثون‌ بعد المائة فی‌ نفی‌ التشبیه‌؛
۱۹. المجلس‌ التاسع‌ و الثلاثون‌ بعد المائة فی‌ صفات‌ الله‌ عزوجل‌؛
۲۰. المجلس‌ الثامن‌ و الثلاثون‌ بعدالمائتین‌، فی‌ فضل‌ سعد بن‌ ابی‌ وقاص‌؛
۲۱. المجلس‌ الثمانون‌ بعد المائتین‌ فی‌ فضل‌ عبدالله‌ بن‌ مسعود؛
۲۲. المجلس‌ الخامس‌ بعد الاربعمائة فی‌ فضل‌ شهر رمضان‌؛
۲۳. فضل‌ رجب‌، احتمالاً دو مجلس‌ از امالی‌؛
[۱۳۴] فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۲۲، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
[۱۳۵] فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۳۶۴، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
[۱۳۶] فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۴۱۰، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
[۱۳۷] فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۴۱۹، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
[۱۳۸] فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۵۴۵، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.

۲۴. مدح‌ التواضع‌ و ذم‌ الکبر؛
[۱۳۹] ظاهریه‌، (ادب‌)، ج ۲، ص۲۰۲-۲۰۳.

۲۵. المعجم‌ فی‌ تراجم‌ رجال‌ الکتب‌ الستة؛
۲۶. معجم‌ اسماء شیوخ‌ المؤلف‌.
[۱۴۰] مرکزی‌، میکروفیلم‌ها، ج۲، ص۱۴۰-۱۴۱.

افزون‌ بر آنچه‌ ذکر شد در حدود ۱۰۰ نوشته دیگر از آثار ابن‌ عساکر در منابع‌ گوناگون‌ نام‌ برده‌ شده‌ است‌.
[۱۴۱] یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۶-۸۳.
[۱۴۲] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۰، ص۵۵۸ -۵۶۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
[۱۴۳] ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۶، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
[۱۴۴] سیوطی‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۴۷۵، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
[۱۴۵] سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۵-۲۷، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.



ابومحمد بهاءالدین‌ قاسم‌ بن‌ علی‌ ابن‌ عساکر ۵۲۷ -۹ صفر ۶۰۰ق‌/ ۱۱۳۳- ۱۸ اکتبر ۱۲۰۳م‌)، فقیه‌، محدث‌ و مورخ‌ بزرگ‌ شافعی‌ که‌ پس‌ از پدرش‌ برجسته‌ترین‌ چهره علمی‌ این‌ خاندان‌ به‌ شمار می‌آید و در نگارش‌ و جمع‌ و تدوین‌ بزرگ‌ترین‌ اثر پدر خود تاریخ‌ مدینه دمشق‌ سهمی‌ بسزا داشت‌
[۱۴۶] عبدالعظیم‌ منذری‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۲، ص۸ -۹، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
[۱۴۷] یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۳.
[۱۴۸] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۱۱.
[۱۴۹] ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۳۸.
[۱۵۰] محمد ذهبی‌، دول‌ الاسلام‌، ج۱، ص۳۱۹، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
و به‌ گفته پسرش‌ عمادالدین‌ علی‌ بازنویسی‌ و ویرایش‌ این‌ کتاب‌ به‌ سعی‌ و همت‌ او انجام‌ پذیرفت‌.
[۱۵۱] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۱۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
در خردسالی‌ گذشته‌ از برخی‌ افراد خاندان‌ خود.
[۱۵۲] عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۸، ص۳۵۲، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
[۱۵۳] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۱۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
از ابوالفتح‌ نصرالله‌ بن‌ محمد مصّیصی‌ و ابوطالب‌ علی‌ بن‌ عبدالرحمان‌ صوری‌ و نیز بسیاری‌ از کسانی‌ که‌ از پدرش‌ حدیث‌ شنیده‌ بودند، همچون‌ عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالله‌ ابن‌ حسن‌ بن‌ ابی‌ الحدید و ابوالدر یاقوت‌ الرومی‌ و ابوسعید عبدالکریم‌ سمعانی‌ حدیث‌ شنید.
[۱۵۴] محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۶۸، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
[۱۵۵] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۶، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
[۱۵۶] عبدالعظیم‌ منذری‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۲، ص۹، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.

قاسم‌ گذشته‌ از پدر از عالمان‌ و حافظانی‌ همچون‌ احمد بن‌ سَلامه حدّاد و ابوالغنائم‌ بن‌ عَلاّن‌ اجازه روایت‌ داشته‌ است‌.
[۱۵۷] عبدالعظیم‌ منذری‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۲، ص۹، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
[۱۵۸] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۹، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
وی‌ در ۵۵۵ق‌ حج‌ گزارد و در مکه‌ از ابوبکر احمد بن‌ مقرب‌ کرخی‌ و ابومنصور مسعود بن‌ حصین‌ و ابوالنجیب‌ عبدالقاهر سهروردی‌ و قطب‌الدین‌ ابومحمد انصاری‌ استماع‌ حدیث‌ کرد
[۱۵۹] عبدالعظیم‌ منذری‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۲، ص۹، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
[۱۶۰] عبدالرزاق‌ ابن‌ فوطی‌، مجمع‌ الا¸داب‌، ج۴، ص۶۷۶، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، ۱۹۶۷م‌.
[۱۶۱] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۷، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
[۱۶۲] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۱۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
و در مدینه‌، بیت‌المقدس‌ و مصر به‌ استماع‌ و روایت‌ حدیث‌ پرداخت‌ و حدود ۱۰۰ تن‌ از حافظان‌ حدیث‌ که‌ قاسم‌ تنها راوی‌ بسیاری‌ از آنان‌ بود، از مشایخ‌ او به‌ شمار رفته‌اند.
[۱۶۳] عبدالرحمان‌ ابوشامه‌، الذیل‌ علی‌ الروضتین‌، ج۱، ص۴۷، به‌ کوشش‌ محمد زاهد کوثری‌، قاهره‌، ۱۹۴۷م‌.
[۱۶۴] عبدالعظیم‌ منذری‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۲، ص۹، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
[۱۶۵] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۱۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.

شاگردان‌ قاسم‌ خود از دانشمندان‌ شافعی‌ و عالمان‌ حدیث‌ بودند. ابوشامه‌ شهاب‌الدین‌ مقدسی‌، ابوالتقی‌ صالح‌ بن‌ شجاع‌ مُدْلِحی‌، احمد بن‌ سلامه‌ و مسلم‌ بن‌ علان‌ از او حدیث‌ شنیده‌ و اجازه روایت‌ داشته‌اند.
[۱۶۶] محمد ابن‌ صابونی‌، تکملة اکمال‌ الاکمال‌، ج۱، ص۴۱، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، عراق‌، ۱۳۷۷ق‌/ ۱۹۵۷م‌.
[۱۶۷] محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۶۹، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
[۱۶۸] عبدالرحمان‌ ابوشامه‌، الذیل‌ علی‌ الروضتین‌، ج۱، ص۴۷، به‌ کوشش‌ محمد زاهد کوثری‌، قاهره‌، ۱۹۴۷م‌.
قاسم‌ را به‌ درستکاری‌ و امانت‌ در روایت‌، پارسایی‌ و خوش‌ خویی‌ و هوشمندی‌ و شناخت‌ متوسط در حدیث‌ و تمایل‌ شدید به‌ ابوالحسن‌ اشعری‌ وصف‌ کرده‌اند.
[۱۶۹] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۷- ۴۰۸، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
[۱۷۰] محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۶۸، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.

قاسم‌ پس‌ از درگذشت‌ پدر به‌ جانشینی‌ وی‌ عهده‌دار تدریس‌ در جامع‌ اموی‌ و دارالحدیث‌ نوریه دمشق‌ شد. پرهیز و پارسایی‌، او را از دریافت‌ حقوق‌ تدریس‌ باز می‌داشت‌ و از باب‌ احتیاط از آب‌ آنجا ننوشید و وضو نساخت‌ و هر چه‌ او را می‌رسید، در اختیار دانشجویان‌ و تازه‌ واردان‌ می‌نهاد.
[۱۷۱] ابوبکر ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۴۲-۴۳، به‌ کوشش‌ عبدالعلیم‌ خان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۹م‌.
[۱۷۲] محمد ذهبی‌، العبر، ج۴، ص۳۱۴- ۳۱۵، به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌ منجد، کویت‌، ۱۹۶۳م‌.


۴.۵ - آثار

۱. جزء فی‌ اخبار والده‌ الحافظ ابن‌ عساکر، تنها اثر چاپ‌ شده او به‌ تحقیق‌ صلاح‌الدین‌ منجد، بیروت‌، ۱۹۸۰م‌؛
۲. الجامع‌ المستقصی‌ فی‌ فضائل‌ المسجد الاقصی‌
[۱۷۳] عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۸، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
[۱۷۴] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌، ج۱، ص۵۷۴.
یا فضائل‌ القدس‌
[۱۷۵] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۷، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
یا فضائل‌ بیت‌المقدس‌ و یا فضل‌ المسجد الاقصی‌،
[۱۷۶] عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۸، ص۳۵۲، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
[۱۷۷] سیوطی‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۴۸۷، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
که‌ ابن‌ فرکاح‌ برهان‌الدین‌ ابراهیم‌ فزاری‌ (د ۷۲۹ق‌) آن‌ را با عنوان‌ باعث‌ النفوس‌ الی‌ زیارة القدس‌ المحروس‌
[۱۷۸] ازهریه‌، فهرست‌، ج۵، ص۵۵۶.
[۱۷۹] صلاح‌الدین‌ منجد، «المورخون‌ الدمشقیون‌ و آثار هم‌ المخطوطة»، ج۱، ص۲۸، مجله معهد المخطوطات‌ العربیة، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌، ج‌ ۲ (۱).
[۱۸۰] صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۷۱، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
تلخیص‌ کرده‌ است‌؛
۳. منتخب‌ من‌ تاریخ‌ دمشق‌، گزیده‌ای‌ است‌ از تاریخ‌ بزرگ‌ دمشق‌ در ۸ مجلد؛
[۱۸۱] ظاهریه‌، عشق، ص ۱۲۹.
[۱۸۲] ظاهریه‌، خطی‌، ج۲، ص۶۹۴، (تاریخ‌)، ریان‌.
[۱۸۳] صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۷۱، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.

۴. الجهاد
[۱۸۴] عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۸، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
یا فضائل‌ الجهاد.
[۱۸۵] زرکلی‌، اعلام‌، ج۵، ص۱۷۸.
کتاب‌ در تشویق‌ مسلمانان‌ به‌ جهاد بر ضدّ مهاجمان‌ صلیبی‌ و دفاع‌ از سرزمینهای‌ اسلامی‌ نوشته‌ شده‌ است‌. مؤلف‌ تمامی‌ کتاب‌ را در ۵۷۶ق‌ برای‌ صلاح‌الدین‌ ایوبی‌ خواند و آنگونه‌ که‌ ذهبی‌ از قول‌ وی‌ آورده‌ است‌،
[۱۸۶] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۱۱، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
دعایی‌ که‌ در آغاز و انجام‌ کتاب‌ برای‌ فتح‌ و استرداد بیت‌المقدس‌ کرده‌ بود، سرانجام‌ در ۲۶ رجب‌ ۵۸۳ در حضور او برآورده‌ شد؛
۵. ذیل‌ تاریخ‌ دمشق‌، که‌ ناتمام‌ ماند؛
[۱۸۷] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌، ج۱، ص۲۹۴.

۶. فضائل‌ الحرم‌؛
[۱۸۸] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌، ج۲، ص۱۲۷۵.

۷. فضل‌ زیارة الخلیل‌ علیه‌ السلام‌ و موضع‌ قبره‌ و قبور ابنائه‌ الکرام‌،
[۱۸۹] زرکلی‌، اعلام‌، ج۵، ص۱۷۸.
که‌ گویا بخشهایی‌ از کتاب‌ فضل‌ المسجد الاقصی‌ است‌؛
۸. فضل‌ المدینة
[۱۹۰] عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۸، ص۳۵۲، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
یا الانباء المبینة فی‌ فضل‌ المدینة یا فضائل‌ المدینة. این‌ اثر مفقود است‌، اما رودانی‌ صاحب‌ صلة الخلف‌ آن‌ را روایت‌ کرده‌ است‌؛
[۱۹۱] صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۷۱، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
[۱۹۲] محمد سخاوی‌، الاعلان‌ بالتوبیخ‌، ج۱، ص۲۷۴، به‌ کوشش‌ فرانتس‌ روزنتال‌، بغداد، ۱۳۸۲ق‌/ ۱۹۶۳م‌.
[۱۹۳] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌، ج۲، ص۱۲۷۸.

۹. مجالس‌، که‌ همان‌ امالی‌ قاسم‌ است‌؛
[۱۹۴] محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۶۸، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
[۱۹۵] عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۸، ص۳۵۲، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.

۱۰. کتاب‌ فی‌ من‌ حدّث‌ بمدائن‌ الشام‌ و قرا‌ها؛
[۱۹۶] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۷، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.

۱۱. کتاب‌ المناسک‌ و نیز موافقات‌ و ابدال‌ و سباعیات‌ که‌ از مستخرجات‌ حدیثی‌ او بوده‌ است‌.
[۱۹۷] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۷، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.



ابومنصور فخرالدین‌ عبدالرحمان‌ بن‌ محمد بن‌ حسن‌ (۵۵۰ - ۶۲۰ق‌/ ۱۱۵۵-۱۲۲۳م‌)، فقیه‌ و محدث‌ معروف‌ شام‌ که‌ به‌ دیانت‌ و دانش‌ و کثرت‌ عبادت‌ شهرت‌ داشت‌. از اعمام‌ خود (صائن‌الدین‌ و ابوالقاسم‌ علی‌) و حسان‌ زیات‌ و ابوالمعالی‌ ابن‌ صابر حدیث‌ شنید و از شاگردان‌ زبده درس‌ فقه‌ قطب‌الدین‌ نیشابوری‌ بود که‌ دختر او را به‌ زنی‌ گرفت‌ و پس‌ از مرگ‌ استاد (۵۷۸ ق‌) به‌ جای‌ او در مدرسه جاروخیه دمشق‌ به‌ تدریس‌ پرداخت‌.
[۱۹۸] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۸۴، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
چندگاهی‌ در مدارس‌ تقویه‌، عذراویه‌، عزیزیه دمشق‌ و صلاحیه ناصریه‌ در قدس‌ تدریس‌ کرد و بزرگان‌ علمی‌ شام‌ در حلقه درس‌ او شرکت‌ می‌کردند. پیشنهاد ملک‌ عادل‌ را مبنی‌ بر قبول‌ قضای‌ دمشق‌ نپذیرفت‌ و به‌ سبب‌ انتقاد از می‌ گساری‌ ملک‌ معظم‌ پسر و جانشین‌ او از تدریس‌ در مدرسه تقویه دمشق‌ بر کنار شد و تنها در جاروخیه‌ و دارالحدیث‌ نوریه‌ تدریس‌ می‌کرد و آثاری‌ در فقه‌ و حدیث‌ تألیف‌ کرد.
[۲۰۰] عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۹-۲۲۰، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
[۲۰۱] صدیق‌ قنوجی‌، ابجد العلوم‌، ج۳، ص۱۰۴، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
شیخ‌ عزالدین‌ ابن‌ عبدالسلام‌، زکی‌ برزالی‌، ضیاء مقدسی‌ و تاج‌ عبدالوهاب‌ بن‌ زین‌ الامناء از شاگردان‌ فقه‌ و حدیث‌ و راویان‌ او بوده‌اند.
[۲۰۳] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۸۴ - ۸۵، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۲۰۴] عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، ج۵، ص۹۲-۹۳، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.



از دیگر افراد مشهور خاندان‌ ابن‌ عساکر می‌توان‌ از ابوعبدالله‌ محمد بن‌ حسن‌ بن‌ هبةالله‌ برادر کوچک‌ ابن‌ عساکر معروف‌ که‌ چندی‌ قاضی‌ دمشق‌ بود
[۲۰۵] محمد ابن‌ طولون‌، قضاة دمشق‌، ج۱، ص۱۶۸، به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌، منجد، دمشق‌، ۱۹۵۶م‌.
ابوالمظفر عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ حسن‌ بن‌ هبةالله‌ (۵۴۹ -۵۹۱ق‌) مدرس‌ مدرسه تقویه دمشق‌؛ ابوالفضل‌ تاج‌ الامناء احمد بن‌ محمد بن‌ حسن‌ (۵۴۲ -۶۱۰ق‌) مؤلف‌ الانس‌ فی‌ فضل‌ القدس‌؛
[۲۰۶] عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۷، ص۷۰، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
[۲۰۷] ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۶۶.
[۲۰۸] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۲، ص۳۰۲، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
[۲۰۹] عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، ج۵، ص۴۰، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
ابوالقاسم‌ عمادالدین‌ علی‌ بن‌ قاسم‌ بن‌ علی‌ (۵۸۱ -۶۱۶ق‌) که‌ آخرین‌ فرد از طبقه محدثان‌ شام‌ بود که‌ پیش‌ از حمله مغول‌ به‌ خراسان‌ رفت‌ و اظهار تشیع‌ می‌کرد
[۲۱۰] عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، ج۵، ص۶۹-۷۰، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
ابوالبرکات‌ زین‌ الامناء حسن‌ بن‌ محمد (۵۴۴ -۶۲۷ق‌) ملقب‌ به‌ سجاد، خزانه‌دار و ناظر موقوفات‌ دمشق‌
[۲۱۱] ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۱۲۷.
[۲۱۲] ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۱۲۸.
[۲۱۳] عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۲۰، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
[۲۱۴] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۰۴-۱۰۵، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
زین‌ الامناء تاج‌الدین‌ عبدالوهاب‌ بن‌ ابی‌ البرکات‌ (د ۶۶۰ق‌) و پسرش‌ امین‌الدین‌ ابوالیمن‌ عبدالصمد (د ۶۸۰ق‌) از مدرسان‌ مدرسه نوریه‌
[۲۱۵] صدیق‌ قنوجی‌، ابجد العلوم‌، ج۳، ص۱۰۴، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
[۲۱۶] عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۸۵، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
ابوعبدالله‌ العز محمد بن‌ احمد بن‌ محمد معروف‌ به‌ نَسّابه‌ (د ۶۴۳ ق‌)؛ ابوالفتح‌ حسن‌ بن‌ علی‌ بن‌ حسن‌ (د ۶۰۱ق‌)؛ ابوالحسین‌ هبةالله‌ بن‌ احمد بن‌ محمد (د ۶۱۹ق‌)؛ ابوبکر محمود بن‌ احمد بن‌ محمد (د ۶۲۹ق‌)؛ ابونصر عبدالرحیم‌ بن‌ محمد (د ۶۳۱ق‌)؛ ابوالعباس‌ فضل‌ بن‌ احمد بن‌ محمد (۶۳۱ ق‌)؛ محمد بن‌ حسن‌ بن‌ علی‌ از نوادگان‌ ابن‌ عساکر و پسر او عمر ابن‌ محمد بن‌ حسن‌ بن‌ علی‌؛ محمد بن‌ اسماعیل‌ بن‌ عثمان‌ بن‌ مظفر بن‌ هبةالله‌
[۲۱۷] عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، ج۵، ص۳۳۱، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
بدرالدین‌ محمد بن‌ حسین‌ بن‌ علی‌ بن‌ قاسم‌ ابن‌ علی‌؛
[۲۱۸] ذکر اخبار اصبهان‌، به‌ کوشش‌ ددرینگ‌، لیدن‌، ۱۹۳۱م‌.
شیخ‌ فخرالدین‌ اسماعیل‌ بن‌ نصرالله‌ بن‌ احمد بن‌ محمد؛ مظفر بن‌ محمود بن‌ احمد بن‌ محمد و پسر او قاسم‌ بن‌ مظفر
[۲۱۹] عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۷، ص۷۰، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
[۲۲۰] عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۷، ص۷۱، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
[۲۲۱] عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، ج۵، ص۴۰، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
[۲۲۲] عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، ج۵، ص۲۲۶، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
نام‌ برد.


(۱) ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۸ق‌.
(۲) ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
(۳) ابن‌ خلکان‌، وفیات‌.
(۴) محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
(۵) محمد ابن‌ صابونی‌، تکملة اکمال‌ الاکمال‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، عراق‌، ۱۳۷۷ق‌/ ۱۹۵۷م‌.
(۶) محمد ابن‌ طولون‌، قضاة دمشق‌، به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌، منجد، دمشق‌، ۱۹۵۶م‌.
(۷) عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
(۸) عبدالرزاق‌ ابن‌ فوطی‌، مجمع‌ الا¸داب‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، ۱۹۶۷م‌.
(۹) ابوبکر ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ الشافعیة، به‌ کوشش‌ عبدالعلیم‌ خان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۹م‌.
(۱۰) ابن‌ کثیر، البدایة.
(۱۱) عبدالرحمان‌ ابوشامه‌، الذیل‌ علی‌ الروضتین‌، به‌ کوشش‌ محمد زاهد کوثری‌، قاهره‌، ۱۹۴۷م‌.
(۱۲) احمد ابو نعیم‌ اصفهانی‌، ذکر اخبار اصبهان‌، به‌ کوشش‌ ددرینگ‌، لیدن‌، ۱۹۳۱م‌.
(۱۳) ازهریه‌، فهرست‌.
(۱۴) عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
(۱۵) بستانی‌، تذکرة النوادر من‌ المخطوطات‌ العربیة، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۰ق‌.
(۱۶) حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌.
(۱۷) خدیویه‌، فهرست‌.
(۱۸) دانشنامه‌.
(۱۹) محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
(۲۰) محمد ذهبی‌، دول‌ الاسلام‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
(۲۱) محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
(۲۲) محمد ذهبی‌، العبر، به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌ منجد، کویت‌، ۱۹۶۳م‌.
(۲۳) محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
(۲۴) زرکلی‌، اعلام‌.
(۲۵) جرجی‌ زیدان‌، تاریخ‌ آداب‌ اللغة العربیة، قاهره‌، دارالهلال‌.
(۲۶) عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
(۲۷) محمد سخاوی‌، الاعلان‌ بالتوبیخ‌، به‌ کوشش‌ فرانتس‌ روزنتال‌، بغداد، ۱۳۸۲ق‌/ ۱۹۶۳م‌.
(۲۸) یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیة و المعربة، قاهره‌، ۱۳۴۶ق‌/ ۱۹۲۸م‌.
(۲۹) سیوطی‌، طبقات‌ الحفاظ، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
(۳۰) سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
(۳۱) ظاهریه‌، خطی‌، (تاریخ‌)، ریان‌.
(۳۲) ظاهریه‌، عشق‌.
(۳۳) ظاهریه‌، (ادب‌).
(۳۴) ظاهریه‌، (مجامیع‌).
(۳۵) غنیمه‌، عبدالرحیم‌، تاریخ‌ دانشگاههای‌ بزرگ‌ اسلامی‌، ترجمه نورالله‌ کسائی‌، تهران‌، ۱۳۶۴ش‌.
(۳۶) عمر فروخ‌، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
(۳۷) الفهرس‌ التمهیدی‌ للمخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، ۱۹۴۸م‌.
(۳۸) فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
(۳۹) صدیق‌ قنوجی‌، ابجد العلوم‌، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
(۴۰) عمررضا کحاله‌، المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ المدینة المنورة، دمشق‌، ۱۳۹۳ق‌/ ۱۹۷۳م‌.
(۴۱) مارگلیوث‌، د س‌، دراسات‌ عن‌ المورخین‌ العرب‌، ترجمه حسین‌ نصار، بیروت‌، دارالثقافة.
(۴۲) مرکزی‌، میکروفیلم‌ها.
(۴۳) صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعة، بیروت‌، ۱۹۷۸، ۱۹۸۰، ۱۹۸۱، ۱۹۸۲م‌.
(۴۴) صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
(۴۵) صلاح‌الدین‌ منجد، «المورخون‌ الدمشقیون‌ و آثار هم‌ المخطوطة»، مجله معهد المخطوطات‌ العربیة، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌، ج‌ ۲ (۱).
(۴۶) عبدالعظیم‌ منذری‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
(۴۷) عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
(۴۸) یاقوت‌حموی، معجم الادباء.
(۴۹) یاقوت‌حموی، معجم البلدان‌.


۱. ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۶، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
۲. عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۷، ص۷۰، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
۳. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۸۵، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۴. ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۶، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
۵. عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۷، ص۷۰، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
۶. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۰۱، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۷. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۸۱-۱۸۲، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۸. عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، ج۴، ص۱۰۵، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
۹. دانشنامه‌.
۱۰. عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۱۱. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۱۶، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۱۲. عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۱۳. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۱۶-۴۱۷، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۱۴. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۱۱.
۱۵. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۱۱.
۱۶. عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۱۷. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۱۶، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۱۸. یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۸۴.
۱۹. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۱۱.
۲۰. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۲، ص۲۹۴.
۲۱. عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۲۲. عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۶، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۲۳. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۱۷- ۴۱۸، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۲۴. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۱۷- ۴۱۸، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۲۵. عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۸، ص۱۰۶، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
۲۶. ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، ج۱۰، ص۲۶۱، المنتظم‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۸ق‌.
۲۷. یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۴- ۷۵.
۲۸. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۰۹-۳۱۰.
۲۹. ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۶، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
۳۰. یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۴.
۳۱. ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۶، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
۳۲. محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، ج۱، ص۳۰۲، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
۳۳. ابوبکر ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۵ -۶، به‌ کوشش‌ عبدالعلیم‌ خان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۹م‌.
۳۴. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۸۴ – ۸۵، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۳۵. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۸۰-۱۸۳، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۳۶. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۰۷- ۴۰۸، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۳۷. محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، ج۱، ص۳۰۱-۳۰۲، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
۳۸. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۰، ص۵۵۴ - ۵۵۵، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۳۹. ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۷، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
۴۰. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۰، ص۵۵۴ - ۵۵۵، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۴۱. محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، ج۱، ص۳۰۱، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
۴۲. محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۲۸، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
۴۳. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۰۹.
۴۴. یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۸۴.
۴۵. یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۵-۷۶.
۴۶. بستانی‌، تذکرة النوادر من‌ المخطوطات‌ العربیة، ج۳، ص۳۷۴، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۰ق‌.
۴۷. محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، ج۱، ص۳۰۱، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
۴۸. یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۵-۷۶.
۴۹. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۰۹.
۵۰. دانشنامه‌.
۵۱. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۰، ص۵۵۵ - ۵۵۶، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۵۲. سیوطی‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۴۷۶، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
۵۳. یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۸.
۵۴. محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، ج۱، ص۳۰۱، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
۵۵. عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۶، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۵۶. یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۶.
۵۷. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۰، ص۵۵۶ - ۵۵۸، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۵۸. یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۸۰ -۸۲.
۵۹. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۰، ص۵۶۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۶۰. سیوطی‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۴۷۶، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
۶۱. محمد ذهبی‌، المختصر المحتاج‌ الیه‌، ج۱، ص۳۰۱، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
۶۲. محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۲۸، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
۶۳. محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۲۹، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
۶۴. ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۷، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
۶۵. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۰۱، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۶۶. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۶۷، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۶۷. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۸۲، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۶۸. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۲۲۱، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۶۹. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۲۸۳، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۷۰. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۴۷۳، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۷۱. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۲، ص۱۵۴، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۷۲. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۲، ص۳۰۲، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۷۳. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۲، ص۴۴۱-۴۴۲، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۷۴. غنیمه‌، عبدالرحیم‌، ج۱، ص۱۴۷- ۱۴۸، تاریخ‌ دانشگاههای‌ بزرگ‌ اسلامی‌، ترجمه نورالله‌ کسائی‌، تهران‌، ۱۳۶۴ش‌.
۷۵. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۰۰، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۷۶. ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۷، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
۷۷. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۱۱.
۷۸. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۲، ص۲۹۴.
۷۹. یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۶-۸۳.
۸۰. سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۱۸، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
۸۱. مارگلیوث‌، د س‌، دراسات‌ عن‌ المورخین‌ العرب‌، ج۱، ص۱۶۶، ترجمه حسین‌ نصار، بیروت‌، دارالثقافة.
۸۲. سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۰، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
۸۳. صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۳۸-۳۹، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
۸۴. عمر فروخ‌، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌، ج۳، ص۳۵۷، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
۸۵. سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۱۸-۲۰، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
۸۶. احمد ابو نعیم‌ اصفهانی‌، ذکر اخبار اصبهان‌، ج۱، ص۷۷، به‌ کوشش‌ ددرینگ‌، لیدن‌، ۱۹۳۱م‌.
۸۷. بستانی‌، تذکرة النوادر من‌ المخطوطات‌ العربیة، ج۳، ص۳۷۶، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۰ق‌.
۸۸. مارگلیوث‌، د س‌، دراسات‌ عن‌ المورخین‌ العرب‌، ترجمه حسین‌ نصار، بیروت‌، دارالثقافة.
۸۹. سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۳-۲۴، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
۹۰. بستانی‌، تذکرة النوادر من‌ المخطوطات‌ العربیة، ج۳، ص۳۷۶، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۰ق‌.
۹۱. یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج ۱، ص۱۷۸.
۹۲. یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج ۱، ص ۳۸۸.
۹۳. یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج ۲، ص ۶۳.
۹۴. یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج ۲، ص ۶۴.
۹۵. یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج ۲، ص ۶۵.
۹۶. یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج ۳، ص ۹۸.
۹۷. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۲، ص۸۷، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۹۸. محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۱۷، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
۹۹. محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۲۵، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
۱۰۰. محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۲۶، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
۱۰۱. محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۲۷، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
۱۰۲. محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۶۱، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
۱۰۳. محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۷۳، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
۱۰۴. محمد ابن‌ شداد، الاعلاق‌ الخطیرة، ج۱، ص‌ ۲۶۹، به‌ کوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌.
۱۰۵. بستانی‌، تذکرة النوادر من‌ المخطوطات‌ العربیة، ج۳، ص۳۷۶، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۰ق‌.
۱۰۶. صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۴۱-۴۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
۱۰۷. جرجی‌ زیدان‌، تاریخ‌ آداب‌ اللغة العربیة، ج۳، ص۷۹، قاهره‌، دارالهلال‌.
۱۰۸. صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۳۹، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
۱۰۹. جرجی‌ زیدان‌، تاریخ‌ آداب‌ اللغة العربیة، ج۳، ص۷۹، قاهره‌، دارالهلال‌.
۱۱۰. صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۴۴-۴۹، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
۱۱۱. صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعة، ج۱، ص۳۰، بیروت‌، ۱۹۷۸، ۱۹۸۰، ۱۹۸۱، ۱۹۸۲م‌.
۱۱۲. صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعة، ج۲، ص۳۰، بیروت‌، ۱۹۷۸، ۱۹۸۰، ۱۹۸۱، ۱۹۸۲م‌.
۱۱۳. صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعة، ج۵، ص۳۴، بیروت‌، ۱۹۷۸، ۱۹۸۰، ۱۹۸۱، ۱۹۸۲م‌.
۱۱۴. صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۵۱ -۵۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
۱۱۵. سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۱۸-۲۰، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
۱۱۶. یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیة و المعربة، ج۱، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۳۴۶ق‌/ ۱۹۲۸م‌.
۱۱۷. سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۵، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
۱۱۸. عمررضا کحاله‌، ص۱۳۴- ۱۳۵، المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ المدینة المنورة، دمشق‌، ۱۳۹۳ق‌/ ۱۹۷۳م‌.
۱۱۹. بستانى‌، تذکرة النوادر من‌ المخطوطات‌ العربیة، ص۴۶-۴۷، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۰ق.
۱۲۰. الفهرس‌ التمهیدی‌ للمخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، ج۱، ص۵۷، ۱۹۴۸م‌.
۱۲۱. الفهرس‌ التمهیدی‌ للمخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، ج۱، ص۵۸، ۱۹۴۸م‌.
۱۲۲. خدیویه‌، فهرست‌، ج۱، ص۲۶۸.
۱۲۳. خدیویه‌، فهرست‌، ج ۲۷۸.
۱۲۴. سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۶، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
۱۲۵. سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۶، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
۱۲۶. فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۱۸۲، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
۱۲۷. ظاهریه‌، عشق، ص ۸۸
۱۲۸. ظاهریه‌، خطی‌، ج۲، ص۶۷۲، (تاریخ‌)، ریان‌.
۱۲۹. سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۶، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
۱۳۰. فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۱۱۹، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
۱۳۱. سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۶، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
۱۳۲. فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۳۳، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
۱۳۳. فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۱۰۳، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
۱۳۴. فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۲۲، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
۱۳۵. فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۳۶۴، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
۱۳۶. فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۴۱۰، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
۱۳۷. فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۴۱۹، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
۱۳۸. فهرس‌ مجامیع‌ المدرسة العمریة فی‌ دارالکتب‌ الظاهریة بدمشق‌، به‌ کوشش‌ یاسین‌ محمد سواس‌، ج۱، ص۵۴۵، کویت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۷م‌.
۱۳۹. ظاهریه‌، (ادب‌)، ج ۲، ص۲۰۲-۲۰۳.
۱۴۰. مرکزی‌، میکروفیلم‌ها، ج۲، ص۱۴۰-۱۴۱.
۱۴۱. یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۶-۸۳.
۱۴۲. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۰، ص۵۵۸ -۵۶۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۴۳. ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، ج۸، ص۳۳۶، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/ ۱۹۵۱م‌.
۱۴۴. سیوطی‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۴۷۵، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
۱۴۵. سکینه‌ شهابی‌، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر تاریخ‌ مدینه دمشق‌ (تراجم‌ النساء)، ج۱، ص۲۵-۲۷، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
۱۴۶. عبدالعظیم‌ منذری‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۲، ص۸ -۹، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
۱۴۷. یاقوت‌حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۷۳.
۱۴۸. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۳۱۱.
۱۴۹. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۳۸.
۱۵۰. محمد ذهبی‌، دول‌ الاسلام‌، ج۱، ص۳۱۹، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۵۱. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۱۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۵۲. عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۸، ص۳۵۲، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
۱۵۳. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۱۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۵۴. محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۶۸، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
۱۵۵. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۶، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۵۶. عبدالعظیم‌ منذری‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۲، ص۹، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
۱۵۷. عبدالعظیم‌ منذری‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۲، ص۹، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
۱۵۸. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۹، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۵۹. عبدالعظیم‌ منذری‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۲، ص۹، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
۱۶۰. عبدالرزاق‌ ابن‌ فوطی‌، مجمع‌ الا¸داب‌، ج۴، ص۶۷۶، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، ۱۹۶۷م‌.
۱۶۱. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۷، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۶۲. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۱۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۶۳. عبدالرحمان‌ ابوشامه‌، الذیل‌ علی‌ الروضتین‌، ج۱، ص۴۷، به‌ کوشش‌ محمد زاهد کوثری‌، قاهره‌، ۱۹۴۷م‌.
۱۶۴. عبدالعظیم‌ منذری‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۲، ص۹، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
۱۶۵. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۱۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۶۶. محمد ابن‌ صابونی‌، تکملة اکمال‌ الاکمال‌، ج۱، ص۴۱، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، عراق‌، ۱۳۷۷ق‌/ ۱۹۵۷م‌.
۱۶۷. محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۶۹، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
۱۶۸. عبدالرحمان‌ ابوشامه‌، الذیل‌ علی‌ الروضتین‌، ج۱، ص۴۷، به‌ کوشش‌ محمد زاهد کوثری‌، قاهره‌، ۱۹۴۷م‌.
۱۶۹. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۷- ۴۰۸، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۷۰. محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۶۸، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
۱۷۱. ابوبکر ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۴۲-۴۳، به‌ کوشش‌ عبدالعلیم‌ خان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۹م‌.
۱۷۲. محمد ذهبی‌، العبر، ج۴، ص۳۱۴- ۳۱۵، به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌ منجد، کویت‌، ۱۹۶۳م‌.
۱۷۳. عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۸، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۱۷۴. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌، ج۱، ص۵۷۴.
۱۷۵. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۷، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۷۶. عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۸، ص۳۵۲، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
۱۷۷. سیوطی‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۴۸۷، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
۱۷۸. ازهریه‌، فهرست‌، ج۵، ص۵۵۶.
۱۷۹. صلاح‌الدین‌ منجد، «المورخون‌ الدمشقیون‌ و آثار هم‌ المخطوطة»، ج۱، ص۲۸، مجله معهد المخطوطات‌ العربیة، ۱۳۷۵ق‌/ ۱۹۵۶م‌، ج‌ ۲ (۱).
۱۸۰. صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۷۱، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
۱۸۱. ظاهریه‌، عشق، ص ۱۲۹.
۱۸۲. ظاهریه‌، خطی‌، ج۲، ص۶۹۴، (تاریخ‌)، ریان‌.
۱۸۳. صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۷۱، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
۱۸۴. عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۸، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۱۸۵. زرکلی‌، اعلام‌، ج۵، ص۱۷۸.
۱۸۶. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۱۱، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۸۷. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌، ج۱، ص۲۹۴.
۱۸۸. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌، ج۲، ص۱۲۷۵.
۱۸۹. زرکلی‌، اعلام‌، ج۵، ص۱۷۸.
۱۹۰. عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۸، ص۳۵۲، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
۱۹۱. صلاح‌الدین‌ منجد، معجم‌ المورخین‌ الدمشقیین‌، ج۱، ص۷۱، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
۱۹۲. محمد سخاوی‌، الاعلان‌ بالتوبیخ‌، ج۱، ص۲۷۴، به‌ کوشش‌ فرانتس‌ روزنتال‌، بغداد، ۱۳۸۲ق‌/ ۱۹۶۳م‌.
۱۹۳. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌، ج۲، ص۱۲۷۸.
۱۹۴. محمد ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۳۶۸، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق‌.
۱۹۵. عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۸، ص۳۵۲، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
۱۹۶. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۷، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۹۷. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۴۰۷، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۹۸. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۸۴، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۱۹۹. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۱۰۱.    
۲۰۰. عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۱۹-۲۲۰، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۲۰۱. صدیق‌ قنوجی‌، ابجد العلوم‌، ج۳، ص۱۰۴، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
۲۰۲. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۱۰۱.    
۲۰۳. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۸۴ - ۸۵، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۲۰۴. عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، ج۵، ص۹۲-۹۳، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
۲۰۵. محمد ابن‌ طولون‌، قضاة دمشق‌، ج۱، ص۱۶۸، به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌، منجد، دمشق‌، ۱۹۵۶م‌.
۲۰۶. عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۷، ص۷۰، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
۲۰۷. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۶۶.
۲۰۸. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۲، ص۳۰۲، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۲۰۹. عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، ج۵، ص۴۰، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
۲۱۰. عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، ج۵، ص۶۹-۷۰، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
۲۱۱. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۱۲۷.
۲۱۲. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۱۲۸.
۲۱۳. عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۲۲۰، به‌ کوشش‌ جبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۲۱۴. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۱۰۴-۱۰۵، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۲۱۵. صدیق‌ قنوجی‌، ابجد العلوم‌، ج۳، ص۱۰۴، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیة.
۲۱۶. عبدالقادر نعیمی‌ دمشقی‌، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، ج۱، ص۸۵، به‌ کوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۸م‌.
۲۱۷. عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، ج۵، ص۳۳۱، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
۲۱۸. ذکر اخبار اصبهان‌، به‌ کوشش‌ ددرینگ‌، لیدن‌، ۱۹۳۱م‌.
۲۱۹. عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۷، ص۷۰، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
۲۲۰. عبدالوهاب‌ سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۷، ص۷۱، به‌ کوشش‌ محمود طناحی‌ و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۴م‌.
۲۲۱. عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، ج۵، ص۴۰، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
۲۲۲. عبدالحی‌ ابن‌ عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌، ج۵، ص۲۲۶، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌عساکر»، شماره.    



جعبه ابزار