أدوار علم الفقه و أطواره (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
« أدوار علم الفقه و أطواره» اثر آية الله
شیخ علی کاشف الغطاء كه تحولات تاريخى و ادوار مختلف
فقه و
اجتهاد اسلامى را از آغاز
شریعت اسلامى تا زمان خودش پى‌گيرى مى‌كند.
كاشف الغطا، معتقد است كه علم فقه با واقعيت عينى زندگى بشر مرتبط است، و لذا در هر عصر و دوره‌اى مقتضيات آن تغيير مى‌كند. فرق بسيارى وجود دارد بين زندگى در صدر
اسلام و اين زمان. در اين زمان كه زندگى بشر بسط يافته و گسترش پيدا كرده است.
استنباط احكام و تطبيق آن بر حوادث روزانه مهارت علمى ويژه‌اى مى‌طلبد. براى آن‌كه يك مجتهد بتواند استنباط خود را منطبق بر شرايط روز كند لازم و ضرورى است كه به دقت سير تحولات ادوار
فقه اسلامی را بررسى كند تا بر مهارت و بصيرت وى افزوده شود و بتواند بر طبق شرايط روز به استنباط
احکام شرعی بپردازد.
كتاب از يك مقدمه و هفت بخش تركيب يافته، در هر بخش دوره‌اى از فقه را بيان كرده است. شيوه نگارش مؤلف، تاريخى و تحليلى است و سعى كرده روند تكاملى علم فقه را در ادوار مختلف نشان دهد و فراز و نشيب‌هاى اين دانش را تحليل نمايد.
وى دوره اول فقه و شريعت را عصر
رسول الله( صلی الله علیه و آله) معرفى نموده و به مناسبت، از آغاز
وحی به پيامبر، در
غار حرا ، بحث را شروع كرده است. در آغاز به احكامى اشاره مى‌كند كه در عصر
رسالت تشریع شد. وى با تفكيك دوران
مکه و
مدینه هر كدام را جداگانه بررسى كرده، ويژگى تشريع در هر يك از اين دو دوره را بازگو مى‌كند. مصدر تشريع در اين دوره وحى الهى است، بر خلاف كسانى كه آن را مستند به اجتهاد پيامبر مى‌دانند. در اين عصر، كلمه فقه بر فهم همه معارف اسلامى
اطلاق مى‌شد; يعنى همه آنچه كه در
قرآن آمده است، و البته فقه را نيز شامل مى‌شود و لذا به قراء قرآن فقها مى‌گفتند. در اين دوره برخى از اصحاب پيامبر در وقايع مختلف از طريق اجتهاد به استنباط احكام شرعى مى‌پرداختند و از آن‌جا كه
پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله) حضور داشتند مجالى براى
اختلاف در احكام وجود نداشت.
دوره دوم فقه از وفات پيامبر اكرم( صلى الله عليه و آله) شروع مى‌شود و تا زمان خروج معاويه از
اطاعت خليفه مسلمين
امام علی( علیه السلام) ادامه مى‌يابد. در اين دوره جامعه اسلامى به كتابت قرآن اهتمام داشتند. نويسنده، مطالب مختلفى در باره جمع و كتابت قرآن براساس منابع علوم قرآنى ارايه مى‌كند. در اين دوره، اگر براى مسلمانان مسئله جديدى پيش مى‌آمد به حاكم شهر مراجعه مى‌كردند و اگر حاكم جواب مسئله را نمى‌دانست به صحابه‌اى كه در آن شهر بودند رجوع مى‌كردند، اگر صحابه حديثى از پيامبر مى‌دانستند آن را بازگو مى‌نمودند و الاّ حاكم شهر در آن مسئله اجتهاد مى‌كرد و حكمى صادر مى‌نمود.
مصادر فقهى در اين دوره عبارت بودند از: كتاب،
سنت ،
اجماع ،
استشاره صحابه ، اجتهاد. در اين دوره صحابه در تدوين سنت( كتابت حديث) اختلاف كردند. هم‌چنين عمر، ممنوع كرد كه فقها از مدينه به ساير شهرها مسافرت كنند مگر اينكه وظيفه‌اى از طرف حاكم به آنان محول شود حضرت امام على( عليه السلام) چنين حكمى را صحيح نمى‌دانست. در اوايل خلافت عثمان، فقها به شهرهاى مختلف رفتند و مردم هر منطقه‌اى به آنان رجوع مى‌كردند. از مشخصات اين دوره آن است كه تابعينى نيز به جمع مى‌پيوستند و قرآن تا حدّ زيادى مغفول واقع گرديد.
دوره سوم از پايان دوره دوم شروع مى‌شود تا خلافت
عمر بن عبد العزیز در سال ۹۹ بعد از هجرت. در اين دوره مسلمانان به دو گروه تقسيم شدند: گروهى كه به معاويه پيوستند و گروهى كه هم‌چنان به بيعت خود با حضرت على( عليه السلام) ادامه دادند. سرپيچى معاويه از پذيرش خلافت امام على( عليه السلام) اولين حادثه‌اى بود كه
وحدت جهان اسلام را به طور جدى خدشه‌دار كرد. در اين دوره احاديث غلط و مجعول وارد شريعت شد و مذاهب مختلفى نيز به صورت جدى شكل گرفت. مؤلف به تفصيل به جنگ‌هاى حضرت على( عليه السلام) و شهادت
امام حسن و
امام حسین( علیه السلام) پرداخته است.
دوره چهارم از سال ۹۹ ق شروع مى‌شود و تا اوايل قرن چهارم ادامه مى‌يابد. وى در باره تحولات اين دوره به تفصيل از چگونگى شكل‌گيرى مذاهب اربعه اهل سنت و متون حديثى شيعى و سنى و اختلاف رأى فقهى فقها سخن مى‌گويد.
دوره پنجم، از اوايل قرن چهارم شروع مى‌شود و تا سقوط دولت عباسى در سال ۶۵۵ ق ادامه مى‌يابد. در اين دوره مذاهب فقهى اهل سنت به چهار مذهب منحصر مى‌شود. دوره ششم نيز از سقوط عباسيان تا اواخر قرن يازدهم ادامه مى‌يابد. در دوره پنجم و ششم، فقه
اهل سنت يك فقه كاملاً تقليدى است كه اجتهادى در آن صورت نمى‌گيرد و در حقيقت يك نحوه جمودگرايى بر فقه آنها در اين دو دوره حاكم است.
دوره هفتم نيز از قرن ۱۱ شروع و تا زمان مؤلف ادامه مى‌يابد. از ويژگى‌هاى برجسته اين كتاب آن است كه مؤلف علاوه بر تحليل خصوصيات فقهى هر دوره، به مسايل سياسى و اجتماعى آن دوره نيز توجه كامل دارد و آنها را به تفصيل بيان مى‌كند.
دور الأول دور التشريع للأحكام الشرعية - الدور الثاني للفقه يبدأ من وفاة الرسول صلى الله عليه و آله - الدور الثالث من سنة ۳۶ ه إلى خلافة عمر بن عبد العزيز سنة ۹۹ ه - الدور الرابع من سنة ۹۹ إلى أوائل القرن الرابع الهجري - الدور الخامس من أوائل القرن الرابع إلى سقوط الدولة العباسية - الدور السادس من أواخر القرن السابع الهجري إلى أواخر القرن الحادي عشر الهجري - الدور السابع من أواخر القرن الحادي عشر الهجري إلى ما نحن فيه.
نسخه ای از این کتاب به
زبان عربی در یک جلد توسط نشر
دار الزهراء للطباعة و النشر و التوزیع در سال ۱۳۹۹ هجری قمری در
بیروت لبنان به چاپ رسیده است .
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
