ابراهیم بن اسحاق حربی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حربی، ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق،
عالم و محدّث حنبلی خراسانی‌الاصل ساکن
بغداد، در
قرن سوم می‌باشد.
به نوشته
خطیب بغدادی،
حربی در ۱۹۸ به
دنیا آمده است. عموم شرح حال نگاران بعدی نیز بخش عمده مطالب خود را درباره حربی به نقل از او آورده‌اند.
اصل حربی از
مرو بود، ولی در بغداد سکونت داشت.
به نوشته خطیب بغدادی.
مادر حربی از
قبیله تغلبیه بود. سبب شهرت او به حربی، طبق گفته خود او اقامتش در محله حربیه، در بخش غربی بغداد، بوده است.
درباره مراحل اولیه زندگی حربی اطلاعی در دست نیست. به نوشته خطیب بغدادی
، حربی اموال فراوانی را که به
ارث برده بود، صرف یادگیری
حدیث کرد. از مقایسه سال ولادت حربی با تاریخ وفات استادش
حسن بن موسی بغدادی در ۲۱۰، در می‌یابیم که حربی از حدود ده سالگی به فراگیری دانش حدیث پرداخته است.
برخی
مشایخ حربی، ابونعیم فضل بن دکین، علی بن جعد جوهری، احمد بن حنبل، و محمد بن مقاتل مروزی بودند.
حربی همانند دیگر
حنبلیان بغداد،
مسموعات خود از
احمد بن حنبل را به نام المسائل نقل کرده که ابوالحسین محمد بن ابی یعْلی فرّاء نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته
و برخی مطالب آن را نقل کرده است.
از حربی کسان بسیاری حدیث نقل کرده‌اند، از جمله محمد بن علی بن عَلون مُقری، ابوبکربن مالک قَطیعی، عبیداللّه بن احمد بن بُکَیر و برخی عالمان نحوی چون ابوبکر محمد بن قاسم انباری، و ابوعمرو زاهد مشهور به غلام
ثعلب.
در منابع رجالی، حربی را محدّثی
ثقه، صادق و خبره وصف کرده و
زهد و
تقوای او را ستوده‌اند.
وی در ۲۱
ذیحجه ۲۸۵ در بغداد درگذشت و در خانه‌اش به خاک سپرده شد.
برخی تألیفات منسوب به حربی که نسخه‌ای از آن‌ها باقی نمانده عبارت‌اند از: کتاب الادب، کتاب‌المغازی، کتاب‌التیمم،
دلائل النبوه، کتاب‌الحمام، ذم‌الغیبه، سجودالقرآن،
کتاب‌السروی.
ذهبی در تذکرةالحفاظ
به در اختیار داشتن برخی آثار حربی اشاره کرده است. همچنین برخی آثار او در اختیار
ابن حجر عسقلانی بوده است.
حَمَد جاسر
نسخه‌ای، که آغاز آن افتاده بوده است، به نام کتاب المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم‌الجزیره را با ذکر دلایلی کتاب المناسک حربی دانسته و متن تصحیح شده آن را نیز منتشر کرده است (ریاض ۱۳۸۹/۱۹۶۹).
عاید در مقدمه خود بر غریب‌الحدیث حربی،
دلایلی بر عدم قطعیت انتساب متن چاپ شده مذکور به حربی آورده است.
از دیگر آثار حربی، اکرام‌الضیف (۱۳۱۹ و ۱۴۰۰) در
قاهره چاپ غیرانتقادی شده است. از این کتاب نسخه‌ای در کتابخانه عاشر افندی شهر
سلیمانیه به شماره ۶۶۷ و نسخه‌ای دیگر در کتابخانه
استانبول (مجموعه ۲۳۷، گ ۷۹ـ۱۰۱) موجود است.
از اثر دیگر حربی، یعنی انتفاع‌الاموات بِإهداء التلاوات و الصدقات و سائر القربات، نسخه‌ای در کتابخانه رشیدافندی (مجموعه ۱۵۹، رساله ۲، گ ۱۵۹الف ـ ۱۸۵الف) موجود است.
مهم‌‌ترین و معروف‌‌ترین کتاب حربی، غریب‌الحدیث است
و خطیب بغدادی
از آن یاد کرده است.
شیوه متداول در غریب الحدیث‌نگاری پیش از حربی، خاصه روش ابوعُبَید قاسم بن سلّام هروی، براساس اصل مسندنویسی (گردآوری احادیث حاوی واژه‌های غریب از هر یک از
اصحاب و شرح آن) بود اما حربی، با تلفیق این شیوه و روش الفبایی لغویان، طریقی جدید در غریب‌الحدیث‌نگاری پدید آورد.
وی، همچنین ضمن بهره‌گیری از آثار پیش از خود، اثری جامع‌تر در غریب‌الحدیث تألیف کرد.
کتاب وی در پنج مجلد تألیف شده و مشتمل بر تمام احادیثی بوده که لفظی غریب در آن‌ها وجود داشته است. براساس وصف ابن‌خیر اشبیلی
از کتاب حربی، می‌توان دریافت که حربی از اتمام این تألیف فراغت نیافته است.
به‌نوشته عاید،
این گفته اشبیلی به‌سبب رواج نسخه‌ای ناقص از کتاب حربی در
اندلس بوده است.
ابن ندیم کتاب غریب‌الحدیث را وصف کرده است. حربی، به دلیل اعتقاد به باورهای اهل حدیث درباره افضلیت خلفا، کتاب خود را نیز به همین‌گونه آغاز کرده است.
وی ابتدا متن حدیث را با سلسله سند کامل نقل کرده، سپس به بیان معنای کلمه غریب پرداخته و آنچه در توضیح آن از
صحابه و
تابعین نقل شده آورده و در مواردی از
قرآن و اشعار عرب شواهدی ذکر کرده است. عاید
به تفصیل از ویژگیهای این کتاب، با ذکر شواهد گوناگون، بحث نموده است.
مفصّل بودن کتاب و مباحث آن، سبب دشواریابیِ احادیث و مهجور ماندن کتاب شده، اما اثر او همچنان مورد استفاده محدّثان بوده و کسانی چون ابوبکر محمد بن قاسم انباری، ابومنصور محمد بن احمد ازهری و ابوعبید بکری از آن مطالبی نقل کرده‌اند.
همچنین عاید
نمونه‌هایی از تأثیر کتاب حربی را در تألیف کتابهای غریب‌الحدیث پس از او نقل کرده است. ابن اثیر در النهایة فی غریب‌الحدیث و الاثر،
ضمن ستودن غریب‌الحدیث حربی، مفصّل بودن کتاب را علت مهجور ماندن آن ذکر کرده، اما به کامل و جامع بودن آن اشاره کرده و خود در تألیف کتابش از آن بهره برده است. بنابر تحقیق سلیمان بن ابراهیم عاید،
تنها نسخه موجود از غریب‌الحدیث، نسخه‌ای ناقص از بخش پنجم کتاب در کتابخانه ظاهریه دمشق (موجود در «مکتبةالاسلام») است و خود وی متن انتقادی آن را منتشر کرده است (مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵). دُخَیل بن صالح لحیدان در مقاله‌ای
به بررسی و تخریج برخی احادیث مرفوع غریب‌الحدیث حربی پرداخته است.
حربی
شعر نیز می‌سروده و خطیب بغدادی
نمونه‌هایی از اشعار وی را نقل کرده است.
(۱) ابن ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۲) ابن اثیر، النهایة فی غریب‌الحدیث والاثر، چاپ صلاح بن محمدبن عویضه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۳) ابن حجر عسقلانی، المجمع المؤسس للمعجم‌المفهرس، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۳ـ۱۴۱۵/ ۱۹۹۲ـ۱۹۹۴.
(۴) ابن ندیم، الفهرست، (تهران).
(۵) محمد بن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من‌الدواوین المصنفة فی ضروب‌العلم و انواع‌المعارف، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۶) ابراهیم بن اسحاق حربی، غریب‌الحدیث، چاپ سلیمان‌بن ابراهیم عاید، مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۷) ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیره، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۸) خطیب بغدادی، تاریخ بغداد.
(۹) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرةالحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
(۱۰) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۱۱) عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی‌المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
(۱۲) رمضان ششن، مختارات من المخطوطات العربیة النادرة فی مکتبات ترکیا، استانبول ۱۹۹۷.
(۱۳) علی بن یوسف قفطی، اِنباه‌الرواة علی اَنباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
(۱۴) دخیل لحیدان، «الاحادیث المرفوعة فی کتاب غریب‌الحدیث للامام الحربی (۱۹۸ـ۲۸۵ه) من باب ’ریاء‘ الی نهایة باب ’نشف‘ دراسة و تخریجاً»، مجلة جامعةالامام محمدبن سعودالاسلامیة، ش ۳۴ (ربیع‌الآخر ۱۴۲۲).
(۱۵) عبدالهادی مسعودی، «سیر تدوین غریب‌الحدیث»، فصلنامه علمی ـ تخصصی حدیث، سال ۴، ش ۳ (پاییز ۱۳۷۸).
(۱۶) یاقوت حموی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حربی»، شماره۶۰۱۳.
