• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن ابی طیّ

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اِبْن اَبی طَی، یحیی بن حمید (یا حُمَیدة)
[۱] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۲۷، استانبول، ۱۹۴۱م.
ابن ظافر طائی حلبی غسّانی (۵۷۵ - ۶۳۰ق /۱۱۷۹-۱۲۳۳م)، مورخ و ادیب شیعی می‌باشد.


یاقوت او را در ۶۱۹ق /۱۲۲۲م در حلب دیده است.
[۲] ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۲۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
وی در حلب زاده شد. کتبی از یاقوت نقل می‌کند که پدر یحیی را فرزندی نمی‌ماند و شبی که یحیی به دنیا آمد، کنیزی وی را بر بام برد. هوا سخت سرد بود. چشمان کودک پس از گریستن بسیار سپید شد و از آن پس پیوسته درد چشم داشت. چون به بلوغ رسید، آن قسمت از دیدگانش که سپید شده بود، روشن گشت.
[۳] کتبی محمد، فوات الوفیات، ج۴، ص۲۶۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.


پیشه پدرِ یحیی را برخی نجّاری (النّجارة) نوشته و آورده‌اند که بر همه نجاران حلب مقدّم بود و در نسب وی نیز «ابن نجار» را افزوده اند
[۴] کتبی محمد، فوات الوفیات، ج۴، ص۲۶۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
و ابن حجر «صنعة التجارة» ضبط کرده است.
[۵] ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۲۶۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.


یحیی قرائت قرآن را نزد پدر آموخت و فقه امامیّه را از ابن شهرآشوب فراگرفت
[۶] کتبی محمد، فوات الوفیات، ج۴، ص۲۶۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
و در اصوال ، قرائات، لغت و جز آن‌ها دستی یافت
[۷] دجیلی عبدالصاحب عمران، اعلام العرب فی العلوم و الفنون، ج۲، ص۵۶، نجف، ۱۳۸۶ق.
و روایت ابوعَمرْو نافع را تجرید کرد.
[۸] آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۲۰۵، قرن ۷، بیروت، ۱۹۷۲م.
همچنین وی نزد تاج علی اشرف بن اعز (یا اغر) (د ۶۱۰ق /۱۲۱۳م) به تلمذ پرداخت و نهج البلاغة و مقداری از اشعار تاج علی را نزد او خواند.
[۹] صفدی خلیل، الوافی الوفیات، ج۱۰، ص۲۷۳، ویسبادن، ۱۹۶۲، ۱۹۸۰م، ج ۱، ۱۰.
[۱۰] صفدی خلیل، نَکْت الهمیان، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش احمد زکی بک، قاهره، ۱۳۲۹ق.


ابن ابی طی شعر نیز می‌گفت. وی، الملک الظاهر بن صلاح الدین (والی حلب) (۵۸۲ -۶۱۳ق /۱۱۸۶-۱۲۱۶م) را مدح گفت و در سلک شاعران و مقربان وی درآمد.
[۱۱] دجیلی عبدالصاحب عمران، اعلام العرب فی العلوم و الفنون، ج۲، ص۵۶، نجف، ۱۳۸۶ق.
[۱۲] برق غلام جیلانی، مورخین اسلام، ج۱، ص۳۸۶، لاهور، ۱۹۶۸م.
ابن ابی طی از ۵۹۷ق /۱۲۰۱م به آموزش اطفال پرداخت و تصنیف و تألیف را پیشه خویش ساخت و روزی خود را از آن راه می‌یافت.
[۱۳] ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۳۶۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
ابن خلکان از وی به عنوان ادیب حلبی یاد کرده و تاریخ او را «تاریخ کبیر» خوانده است.
[۱۴] ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۲۵۹.


ابن حجر از یاقوت نقل می‌کند که ابن ابی طی تصنیف را دکان خویش و وسیله گذران معاش ساخته بود. وی به تصانیف دیگران دست می‌برد و با پس و پیش کردن و افزودن و کاستن مطالب کتب دیگران که در آن‌ها رنج برده بودند، نامی عجیب بر آن‌ها می‌نهاد و با کتابتی عالی عرضه می‌کرد.
[۱۵] ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۳۶۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.

همین مطلب را « دایرة المعارف اسلام » درباره تألیفات ابن ابی طی - البته به گونه ای دیگر - بیان کرده است، اما به قول آقابزرگ ، دور نیست که چون شیعیان یاقوت را به علت عقیده نادرستش نسبت به علی (علیه‌السلام) - چنانکه ابن خلکان ذکر می‌کند
[۱۶] ابن خلکان، وفیات، ج۶، ص۱۲۷- ۱۲۸.
- از سوریه گریزانده بودند، وی چنین تهمت ها را بر ابن ابی طی وارد کرده است، بی آن‌که از کتب مشخصی در این زمینه نام برده باشد.
[۱۷] آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۲۰۵، قرن ۷، بیروت، ۱۹۷۲م.


مهم ‌ترین اثر ابن ابی طی تاریخ بزرگ او به نام «معادن الذهب فی تاریخ الملوک و الخلفاء و ذوی الرُّتب» است که مورد استفاده مورخان پس از وی به ویژه ابن فرات و ابوشامة قرار گرفته و برگرفته های مهمی از آن در آثار این دو مورخ محفوظ مانده است.
[۱۸] ابوشامة عبدالرحمان، الروضتین النّوریة و الصلاحیة، روایت یوسف شافعی، قاهره، ۱۲۸۷ق، جم.
[۱۹] ابن فرات محمد، تاریخ، ج۴، ص۲۹، به کوشش حسن محمد شماع، بغداد، ۱۳۸۶ق.
[۲۰] ابن فرات محمد، تاریخ، ج۴، ص۶۵، به کوشش حسن محمد شماع، بغداد، ۱۳۸۶ق.
[۲۱] ابن فرات محمد، تاریخ، ج۴، ص۹۰، به کوشش حسن محمد شماع، بغداد، ۱۳۸۶ق.
[۲۲] ابن فرات محمد، تاریخ، ج۴، ص۹۴- ۹۵، به کوشش حسن محمد شماع، بغداد، ۱۳۸۶ق.

همچنین ابن خلکان،
[۲۳] ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۲۵۹.
ابن شحنه،
[۲۴] ابن شحنه محمد، الدّرّ المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، ج۱، ص۸۵، به کوشش یوسف الیان سرکیس، بیروت، ۱۹۰۹م.
راغب،
[۲۵] راغب محمد، اعلام النّبلاء، ج۱، ص۳۶۲، حلب، ۱۳۴۲- ۱۳۴۳ق.
[۲۶] راغب محمد، اعلام النّبلاء، ج۴، ص۳۷۸، حلب، ۱۳۴۲- ۱۳۴۳ق.
صفدی
[۲۷] صفدی خلیل، نَکْت الهمیان، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش احمد زکی بک، قاهره، ۱۳۲۹ق.
[۲۸] صفدی خلیل، الوافی الوفیات، ج۱۰، ص۳۷۳، ویسبادن، ۱۹۶۲، ۱۹۸۰م، ج ۱، ۱۰.
و ذهبی
[۲۹] ذهبی شمس الدین محمد، العبر، ج۳، ص۱۱۴، به کوشش فؤاد سید، کویت، ۱۹۶۱م.
از تاریخ او نقل و استفاده کرده اند.

۶.۱ - محتوای معادن الذهب

فصولی از «معادن الذهب» به حکومت «صلاح الدین» و فرزندش «الظّاهر» اختصاص داشته و نیز دارای اطلاعات با ارزشی درباره تاریخ شام ، جنگ های صلیبی ، تاریخ ایران ، مصر و عراق بوده است. در همین مأخذ به شیوه ای از «معادن» سخن رفته که گویا اصل کتاب در دسترس نویسنده آن بوده، اما وجود نسخه ای از آن محقق نشده است.

شماری از دیگر آثار ابن ابی طی که در کتب پس از وی یادی از آن‌ها شده، عبارتند از :
اخبار شعراء الشیعة یا اخبار الشعراء السّبعة،
[۳۰] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۲۷، استانبول، ۱۹۴۱م.
[۳۱] آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۲۰۶، قرن ۷، بیروت، ۱۹۷۲م.
بیان المعالم،
[۳۲] نصرالله ابراهیم، حلب و التّشیّع، ج۱، ص۱۸۱، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
تاریخ العلماء،
[۳۳] صفدی خلیل، الوافی الوفیات، ج۱، ص۵۳، ویسبادن، ۱۹۶۲، ۱۹۸۰م، ج ۱، ۱۰.
تاریخ مصر،
[۳۴] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۳۰۴، استانبول، ۱۹۴۱م.
تهذیب الاستیعاب قرطبی،
[۳۵] راغب محمد، اعلام النّبلاء، ج۴، ص۳۷۸، حلب، ۱۳۴۲- ۱۳۴۳ق.
الحاوی فی رجال الامامیة،
[۳۶] ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۲۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
حوادث الزمان در ۵ مجلد به ترتیب حروف،
[۳۷] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۶۹۳، استانبول، ۱۹۴۱م.
خلاصة الخلاص فی آداب الخواص در ۱۰ مجلد،
[۳۸] کتبی محمد، فوات الوفیات، ج۴، ص۲۷۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
رواة الشیعة،
[۳۹] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۰۹۹، استانبول، ۱۹۴۱م.
سلک النظام فی اخبار الشام،
[۴۰] ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۲۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
شرح نهج البلاغة در ۶ مجلد،
[۴۱] ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۲۶۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
طبقات الامامیة که ابن حجر در ذکر یغوث صحابی از آن نقل می‌کند،
[۴۲] ابن حجر عسقلانی احمد، الاصابة، ج۳، ص۶۷۰، قاهره، ۱۳۲۸ق.
طبقات العلماء
[۴۳] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۰۴، استانبول، ۱۹۴۱م.
عقود الجواهر فی سیرة الملک الظاهر،
[۴۴] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۵۵، استانبول، ۱۹۴۱م.
فضائل الائمّة در ۴ مجلد،
[۴۵] ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۲۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
کتاب السیر در ۳ مجلد،
[۴۶] آقابزرگ، مصفّی المقال، ج۱، ص۱۳، تهران، ۱۳۷۸ق.
کنز الموحدین فی سیرة صلاح الدین،
[۴۷] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۵۲۰، استانبول، ۱۹۴۱م.
مختار تاریخ المغرب،
[۴۸] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۲۲، استانبول، ۱۹۴۱م.
مناقب الائمة الاثنی عشر،
[۴۹] زرکلی خیرالدین، الاعلام، ج۹ ص۱۷۵، بیروت، ۱۳۸۹ق.
المنتخب فی شرح لامیة العرب.
[۵۰] بغدادی اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، ج۱، ص۵۶۸، استانبول، ۱۳۶۴ق /۱۹۴۵م.
[۵۱] نصرالله ابراهیم، حلب و التّشیّع، ج۱، ص۱۸۱، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.

فهرست مفصلی از دیگر تألیفات ابن ابی طی در فوات الوفیات
[۵۲] کتبی محمد، فوات الوفیات، ج۴، ص۲۷۰-۲۷۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
آمده است.

(۱) آقابزرگ، الذریعة.
(۲) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، قرن ۷، بیروت، ۱۹۷۲م.
(۳) آقابزرگ، مصفّی المقال، تهران، ۱۳۷۸ق.
(۴) ابن حجر عسقلانی احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق.
(۵) ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
(۶) ابن خلکان، وفیات.
(۷) ابن شحنه محمد، الدّرّ المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، به کوشش یوسف الیان سرکیس، بیروت، ۱۹۰۹م.
(۸) ابن فرات محمد، تاریخ، به کوشش حسن محمد شماع، بغداد، ۱۳۸۶ق.
(۹) ابوشامة عبدالرحمان، الروضتین النّوریة و الصلاحیة، روایت یوسف شافعی، قاهره، ۱۲۸۷ق، جم.
(۱۰) برق غلام جیلانی، مورخین اسلام، لاهور، ۱۹۶۸م.
(۱۱) بغدادی اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، استانبول، ۱۳۶۴ق /۱۹۴۵م.
(۱۲) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م.
(۱۳) دجیلی عبدالصاحب عمران، اعلام العرب فی العلوم و الفنون، نجف، ۱۳۸۶ق.
(۱۴) ذهبی شمس الدین محمد، العبر، به کوشش فؤاد سید، کویت، ۱۹۶۱م.
(۱۵) راغب محمد، اعلام النّبلاء، حلب، ۱۳۴۲- ۱۳۴۳ق.
(۱۶) زرکلی خیرالدین، الاعلام، بیروت، ۱۳۸۹ق.
(۱۷) صفدی خلیل، نَکْت الهمیان، به کوشش احمد زکی بک، قاهره، ۱۳۲۹ق.
(۱۸) صفدی خلیل، الوافی الوفیات، ویسبادن، ۱۹۶۲، ۱۹۸۰م، ج ۱، ۱۰.
(۱۹) کتبی محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۲۰) نصرالله ابراهیم، حلب و التّشیّع، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
(۲۱) دائرةالمعارف اسلام.

۱. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۲۷، استانبول، ۱۹۴۱م.
۲. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۲۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۳. ↑ کتبی محمد، فوات الوفیات، ج۴، ص۲۶۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
۴. ↑ کتبی محمد، فوات الوفیات، ج۴، ص۲۶۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
۵. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۲۶۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۶. ↑ کتبی محمد، فوات الوفیات، ج۴، ص۲۶۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
۷. ↑ دجیلی عبدالصاحب عمران، اعلام العرب فی العلوم و الفنون، ج۲، ص۵۶، نجف، ۱۳۸۶ق.
۸. ↑ آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۲۰۵، قرن ۷، بیروت، ۱۹۷۲م.
۹. ↑ صفدی خلیل، الوافی الوفیات، ج۱۰، ص۲۷۳، ویسبادن، ۱۹۶۲، ۱۹۸۰م، ج ۱، ۱۰.
۱۰. ↑ صفدی خلیل، نَکْت الهمیان، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش احمد زکی بک، قاهره، ۱۳۲۹ق.
۱۱. ↑ دجیلی عبدالصاحب عمران، اعلام العرب فی العلوم و الفنون، ج۲، ص۵۶، نجف، ۱۳۸۶ق.
۱۲. ↑ برق غلام جیلانی، مورخین اسلام، ج۱، ص۳۸۶، لاهور، ۱۹۶۸م.
۱۳. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۳۶۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۱۴. ↑ ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۲۵۹.
۱۵. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۳۶۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۱۶. ↑ ابن خلکان، وفیات، ج۶، ص۱۲۷- ۱۲۸.
۱۷. ↑ آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۲۰۵، قرن ۷، بیروت، ۱۹۷۲م.
۱۸. ↑ ابوشامة عبدالرحمان، الروضتین النّوریة و الصلاحیة، روایت یوسف شافعی، قاهره، ۱۲۸۷ق، جم.
۱۹. ↑ ابن فرات محمد، تاریخ، ج۴، ص۲۹، به کوشش حسن محمد شماع، بغداد، ۱۳۸۶ق.
۲۰. ↑ ابن فرات محمد، تاریخ، ج۴، ص۶۵، به کوشش حسن محمد شماع، بغداد، ۱۳۸۶ق.
۲۱. ↑ ابن فرات محمد، تاریخ، ج۴، ص۹۰، به کوشش حسن محمد شماع، بغداد، ۱۳۸۶ق.
۲۲. ↑ ابن فرات محمد، تاریخ، ج۴، ص۹۴- ۹۵، به کوشش حسن محمد شماع، بغداد، ۱۳۸۶ق.
۲۳. ↑ ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۲۵۹.
۲۴. ↑ ابن شحنه محمد، الدّرّ المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، ج۱، ص۸۵، به کوشش یوسف الیان سرکیس، بیروت، ۱۹۰۹م.
۲۵. ↑ راغب محمد، اعلام النّبلاء، ج۱، ص۳۶۲، حلب، ۱۳۴۲- ۱۳۴۳ق.
۲۶. ↑ راغب محمد، اعلام النّبلاء، ج۴، ص۳۷۸، حلب، ۱۳۴۲- ۱۳۴۳ق.
۲۷. ↑ صفدی خلیل، نَکْت الهمیان، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش احمد زکی بک، قاهره، ۱۳۲۹ق.
۲۸. ↑ صفدی خلیل، الوافی الوفیات، ج۱۰، ص۳۷۳، ویسبادن، ۱۹۶۲، ۱۹۸۰م، ج ۱، ۱۰.
۲۹. ↑ ذهبی شمس الدین محمد، العبر، ج۳، ص۱۱۴، به کوشش فؤاد سید، کویت، ۱۹۶۱م.
۳۰. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۲۷، استانبول، ۱۹۴۱م.
۳۱. ↑ آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۲۰۶، قرن ۷، بیروت، ۱۹۷۲م.
۳۲. ↑ نصرالله ابراهیم، حلب و التّشیّع، ج۱، ص۱۸۱، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
۳۳. ↑ صفدی خلیل، الوافی الوفیات، ج۱، ص۵۳، ویسبادن، ۱۹۶۲، ۱۹۸۰م، ج ۱، ۱۰.
۳۴. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۳۰۴، استانبول، ۱۹۴۱م.
۳۵. ↑ راغب محمد، اعلام النّبلاء، ج۴، ص۳۷۸، حلب، ۱۳۴۲- ۱۳۴۳ق.
۳۶. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۲۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۳۷. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۶۹۳، استانبول، ۱۹۴۱م.
۳۸. ↑ کتبی محمد، فوات الوفیات، ج۴، ص۲۷۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
۳۹. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۰۹۹، استانبول، ۱۹۴۱م.
۴۰. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۲۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۴۱. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۲۶۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۴۲. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، الاصابة، ج۳، ص۶۷۰، قاهره، ۱۳۲۸ق.
۴۳. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۰۴، استانبول، ۱۹۴۱م.
۴۴. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۵۵، استانبول، ۱۹۴۱م.
۴۵. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۶، ص۲۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۴۶. ↑ آقابزرگ، مصفّی المقال، ج۱، ص۱۳، تهران، ۱۳۷۸ق.
۴۷. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۵۲۰، استانبول، ۱۹۴۱م.
۴۸. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۲۲، استانبول، ۱۹۴۱م.
۴۹. ↑ زرکلی خیرالدین، الاعلام، ج۹ ص۱۷۵، بیروت، ۱۳۸۹ق.
۵۰. ↑ بغدادی اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، ج۱، ص۵۶۸، استانبول، ۱۳۶۴ق /۱۹۴۵م.
۵۱. ↑ نصرالله ابراهیم، حلب و التّشیّع، ج۱، ص۱۸۱، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
۵۲. ↑ کتبی محمد، فوات الوفیات، ج۴، ص۲۷۰-۲۷۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌ابی‌طی»، ج۲، ص۸۳۴.    



جعبه ابزار