ابن سبیل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن
سبيل در کلام فقها به شخصی که در راه مانده باشد گویند.
ابن
سبيل در لغت به كسى گفته مىشود كه فراوان
سفر مىكند؛ چون با راه ملازم و همراه است.
برخى گفتهاند: چون
مسافر را كسى نمىشناسد، به راه نسبتش مىدهند.
در اصطلاح قرآنى و فقهى به مسافرى گفته مىشود كه در راه مانده و مالى ندارد تا به
وطن خود برگردد؛ اگرچه در وطن خود بىنياز باشد.
برخى، كسى را كه عزم سفر كرده، ولى قدرت بر آن ندارد نيز داخل در گستره ابن
سبيل دانستهاند
و بعضى، مسافر نيازمند را گرچه
مهمان باشد نيز از
مصادیق آن برشمرده اند.
فقيهان، شرايطى از جمله
اسلام،
ایمان،
عدالت،
مباح بودن سفر و عدم امكان
استقراض را در اداى
حقوق به ابن
سبيل مورد بررسى قراردادهاند.
برخى ابن
سبيل را ابن
سبيلاللَّه و مورد آنرا هركسى كه در راه خدا كوشش كند دانستهاند؛ اگرچه در وطن بوده، و فقير هم نباشد.
واژه ابن
سبيل هشت بار در آيات سوره اسراء
سوره روم
سوره بقره
سوره نساء
سوره انفال
سوره توبه
و سوره حشر
آمده است.
از برخى متون برمی آيد كه دستگيرى از ابن
سبيل، پيش از اسلام نيز رايج بوده است
و اسلام، افزون برامضاى آن، كمك به ابن
سبيل را در نظام اقتصادى خويش قرار داد.
قرآن کریم، نيكى به ابن
سبيل را در كنار
عبادت خداوند، پرهيز از
شرک و نيكى به پدر و مادر و خويشاوندان سفارش كرده است:
«واعْبُدوا اللّهَ و لاتُشرِكوا بِه شَيئًا و بِالولدين إحسنًا و بِذِىالقُربى...وابنِ
السَّبيلِ ...»
همچنين پرداخت مال به ابن
سبيل را در كنار
ایمان به خدا و روز
قیامت و كمك به
ذوی القربی از مصاديق نيكى برشمرده است.آيه ۲۱۵ بقره بر انفاق به پدر و مادر و خويشان و در راه ماندگان تأكيد كرده است:«يَسئَلونَك ماذايُنفِقونَ قُل ما أنفَقتُم مِن خَيرٍ فَلِلولِدَينِ و الأَقرَبينَ...وابنِ
السَّبيلِ ...»
درآيه ۲۶ اسراء و آيه۳۸ روم به اداى حقّ ابن
سبيل سفارش شده است.
علّامه طباطبايى مىگويد:از آنجا كه آيه ۲۶ اسراء از سوره هاى
مکّی است، دادن حقوق خويشان،مسكينان و در راه ماندگان از احكامى است كه پيش از
هجرت در
مکّه تشریع
شده است؛
البتّه عدّهاى با استناد به بعضى روايات كه بخشيدن
فدک به
حضرت فاطمه سلام الله علیها را پس از
نزول اين آيه دانستهاند، آن را از آيات
مدنی مىدانند.
ابن
سبيل در آيه ۶۰ توبه از مستحقّان زكات شمرده شده است:
لِلفُقراءِ والمسکینِ... وَ ابنِ‌السَّبیلِ...» . با توجّه به ذيل آيه (فريضةً من اللَّه) مىتوان گفت: آيه مربوط به
زکات واجب است وامّا
زکات مستحب را از آيات احسان و
انفاق و اداى مال به ابن
سبيل مىتوان استفاده كرد. در آيه ديگرى مىفرمايد:«لَيسَ البِرَّ أن تُوَلّواوُجوهَكم قِبَلَالمَشرِقِ والمَغرِبِ و لكِنَّ البِرَّ مَن ءامَنَ بِاللّهِ واليَومِ الأخرِ ... و ءاتَى المالَ علىحبّهِ ذَوِىالقُربى ... وَابنَ
السَّبيلِ ...»
برخى گفتهاند: اين آيه را نمىتوان بر
زکات حمل كرد؛ زيرا در ادامه آيه، زكات به طور مستقل مطرح شده است.
درآيه ۴۱ انفال، يك پنجم
غنایم براى
خدا و
پیامبر و خويشاوندان او و يتيمان و بينوايان و درراهماندگان دانسته شده است «وَاعلَموا أنّماغَنِمتم مِن شىءٍ فأنّ للّهِ خُمُسَه و لِلرّسولِ و لِذى القربى واليتمى و المسكينِ و ابنِ
السبيلِ ...»
بنابر نظر مفسّران و فقيهان
شیعه، قسمتى از خمس كه به ابن
سبيل داده مىشود مخصوص درراهماندگان خاندان پيامبر است
كه خداوند آن را عوض زكات براى آنها قرار داده؛ ولى مفسّران و فقهاى
اهل‌سنّت، اين قسمت از خمس را به هر مسافر در راه ماندهاى (اعمّ از سادات) متعلّق مىدانند.
طبری و
زمخشری رواياتى را از امام سجاد و حضرت على عليهما السلام نقل كرده اند كه نظر شيعه را تأييد مىكند.
طبق آيه«ما أفاءَ اللّهُ على رَسولِهمِنأهلِالقُرى فَلِلّه و لِلرَّسولِ و لِذى القُربى واليَتمى والمَسكينِ وابنِ
السَّبيلِ ...»
ابن
سبيل، يكى از موارد مصارف ششگانه فىء است.
مفسّران و فقيهان دراين كه آيا مقصودآيه، يتيمان، مستمندان و در راه ماندگان از عموم مردم است يا از خاندان پيامبر، اختلاف نظر دارند. به نظر مفسّران اهل سنّت
و برخى از مفسّران شيعه،
مقصود، يتيمان و مستمندان و در راه ماندگان عموم مردم است؛ ولى برخى مفسّران شيعه گفتهاند: يتيمان، مستمندان و در راهماندگان اهل بيت عليهم السلام منظور است.
دانش‌نامه موضوعی قرآن
