ابن قتیبه دینوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن قتیبه دینوری از ادیبان و مورخان بزرگ
قرن سوم هجری است. محققان همواره به اندیشه‌های دینی، خاستگاه نژادی، همکاری او با
خلفای عباسی و نیز آثار ادبی، کلامی، فقهی، نجومی و تاریخی وی توجه کرده‌اند.
ابو محمد عبدالله بن مسلم دینوری (گاهی به آن کوفی نیز اضافه می‌شود که بیان گر محل تولد وی است و مروزی که احتمالا اصالت قومی پدرش را نشان می‌دهد) یکی از مؤلفان بزرگ
سنی قرن سوم هجری و نهم میلادی است که هم
دین شناس و هم
ادیب بود. به نظر می‌رسد وی از نسل دوم یا سوم ایرانیان
عرب شده بود، خانواده وی اهل
خراسان بودند و از جانب
مادر به باهلیان
بصره می‌رسید و احتمال دارد آنها در هنگام آمدن سپاهیان عباسی در طی نیمه دوم قرن دوم/ هشتم به
عراق آمده باشند.
او در
کوفه به سال ۲۱۳ ق-/ ۸۲۸ م متولد شد، اما از دوران کودکی و جوانیش اطلاعات کمی داریم.
بیشتر از همه، ما می‌توانیم فهرستی از استادانش را که اطلاعاتی در باره تعلیمش ارائه می‌دهند، با دقت تهیه و بررسی نماییم. در میان مهم‌ترین آنها، افرادی پیدا می‌شوند که شهرتشان عموما مدیون وابستگی شان به
سنت است، هر کدام از آنها از دین شناسان، محدثان یا لغت شناسان یا معمولا هر سه آنها بودند. شرح و نقد و بررسی زندگی آنها میسر نیست، اما نام تعدادی از آنها بایستی ذکر شود. سه شخصی که بدون شک بیشترین تاثیر را بر دوران جوانی ابن قتیبه داشتند، عبارتند از:
اسحق بن ابراهیم بن راهویه الحنظلی (د: ۲۳۷ ق-/ ۸۵۱ م)، دین شناس سنی و شاگرد
ابن حنبل و تبعه طاهریان
نیشابور، شهری که در آن جا متولد شد و بیشتر زندگی اش را گذراند؛
ابو حاتم سهیل بن محمد السجستانی (د: ۲۵۰ ق-/ ۸۶۴ م) دین شناس و
محدث سنی، بزرگ همه کسانی که در عراق در
علم لغت و
حدیث به جایی رسیدند و بالاخره
عباس بن فرج ریاشی (د: ۲۵۷ ق-/ ۸۷۱ م) یکی از رهبران مطالعات لغت شناسی در عراق که انتقال دهنده سخنان
اصمعی،
ابو عبیده و دیگر پیش گامان قرن دوم هجری/ هشتم میلادی محسوب می‌شود.
جزئیات خیلی کمی از خط مشی ابن قتیبه در دست داریم، اما با مقایسه اطلاعات از منابع مختلف می‌توانیم روش وی را به صورتی آزمایشی مشخص نماییم، بعد از تغییر در ایدئولوژی پذیرفته شده توسط
متوکل از ۲۳۲ ق-/ ۸۴۶ م به بعد، ابن قتیبه به دلیل اینکه آثار ادبی‌اش با رویه جدید، مطابقت خوبی داشت، مورد توجه واقع شد. شاید بیش از همه آثاری از این نوع،
ادب الکاتب بود که وی را مشهور نمود و مورد توجه واقع شد و همین امر باعث شد وی مسئولیتی مهم را از سوی وزیر ابو الحسن عبید الله بن یحیی بن خاقان، در رویه جدید عهده‌دار شود و او به حمایتش از ابن قتیبه تا هنگام عزلش از مقام وزارت در سال ۲۳۶ ق-/ ۸۵۱ م ادامه داد. بدون شک تعیین ابن قتیبه به عنوان قاضی دینور در حدود سال ۲۳۶ ق-/ ۸۵۱ م مدیون همین وزیر بود. به نظر می‌رسد که او تا سال ۲۵۶ ق-/ ۸۷۰ م در این سمت باقی ماند، زمانی که او ممکن است برای مدتی کوتاه تا زمان غارت این شهر به وسیله صاحب الزنج در
شوال ۲۵۷ ق-/ نوامبر ۸۷۱ م به عنوان بازرس مظالم بصره انتخاب شده باشد. امکان ندارد که ابن قتیبه حکم انتصابش را مدیون قدرت‌های اداری دیگر عباسیان باشد. به هیچ وجه نسطوری تازه
مسلمان، سعید بن مخلد در انتخابش تاثیری نداشت، بایستی ذکر شود که ارتباط ابن قتیبه با حاکمان طاهری
بغداد نیز همیشگی نبود (عیون ۲/ ۲۲۲). بعد از سال ۲۵۷/ ۸۷۱، ابن قتیبه خودش را
وقف تعلیم آثارش در ناحیه‌ای از بغداد نمود؛ جایی که وی تا زمان مرگش در سال ۲۷۶/ ۸۸۹ در آن جا باقی ماند.
۱- کتاب ادب الکاتب.
۲- کتاب الانواع.
۳- کتاب العرب.
۴- کتاب الاشربه.
۵- کتاب
الاختلاف فی اللفظ والرد علی الجهمیه والمشبهه، یک جزوه الهیاتی در تکذیب نظر مشبهه در باره صفات و در رد
معتزله یا
جهمیه در خصوص تمایل این فرقه‌ها به
خلقت قرآن نگاشته است.
۶- کتاب معانی الشعر.
۷- کتاب معارف.
۸- کتاب
المسائل و الاجوبه.
۹- کتاب
المسیر و القداح.
۱۰- کتاب
الشعر و الشعراء.
۱۱- کتاب
تفسیر غریب القرآن.
۱۲- کتاب
تاویل مختلف الحدیث.
۱۳- کتاب
تاویل مشکل القرآن.
۱۴- کتاب
عیون الاخبار.
تنها دو متن معتبر
قتیبه که منتشر نشده‌اند، عبارتند از:
۱۵- کتاب غریب الحدیث.
۱۶- کتاب اصلاح الغلط فی غریب الحدیث لابی عبید القاسم بن سلام.
ادب الکاتب (کتاب)
نرم افزارتراث۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
