• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌سماعه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبْن‌ِ سَماعه‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ سماعة بن‌ عُبیدالله‌ بن‌ هلال‌ تمیمی‌ کوفی‌ (۱۳۰-۲۳۳ق‌/۷۴۸- ۸۴۸م‌)، قاضی‌ ، محدث‌ و فقیه‌ حنفی است.



نام‌ وی‌ در برخی‌ از منابع‌ ابن‌ سِماعه‌
[۱] ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، تقریب‌ التهذیب‌، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌، ج۲، ص۱۶۷، بیروت‌، ۱۳۹۵/۱۹۷۵م‌.
و ابن‌ سَمّاعه‌
[۲] ریاضی‌زاده‌، عبداللطیف‌، اسماء الکتب‌، به‌ کوشش‌ محمد التونجی‌، ج۱، ص۲۸، بیروت‌، دارالفکر.
نیز آمده‌ است‌. برخی‌ نسبت‌ وی‌ را اشتباهاً تیمی‌
[۳] ابن‌ تغری‌ بردی، النجوم‌، ج۲، ص۲۷۱.
یا تیهمی‌
[۴] ابن‌ قطلوبغا، قاسم‌، تاج‌ التراجم‌، ج۱، ص۵۴، بغداد، ۱۹۶۲م‌.
ثبت‌ کرده‌اند. کنیه وی را وکیع‌
[۵] وکیع‌، محمد، اخبار القضاة، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز مصطفی‌ مراغی‌، ج۳، ص۲۱۴، قاهره‌، ۱۳۶۶ق‌/۱۹۴۷م‌.
ابوالاصبغ‌ ضبط کرده‌ است‌.


مشایخ‌ وی‌ در حدیث‌ عبارتند از: لیث‌ بن‌ سعد، مسیب‌ بن‌ شریک‌، یعلی‌ بن‌ خالد رازی‌، ابویوسف‌ قاضی‌ و محمد بن‌ حسن‌ شیبانی‌
[۶] خطیب‌ بغدادی، احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۵، ص۳۴۱، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
و از دو نفر اخیر که‌ از شاگردان‌ برجسته ابوحنیفه‌ بوده‌اند، فقه‌ نیز آموخته‌ است‌.
[۷] ذهبی‌، محمد، تذهیب‌ التهذیب‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز، ج۳، ص۴۳۸.



از شاگردان‌ و راویان‌ وی‌، ابوجعفر احمد بن‌ ابی‌ عمران‌ طحاوی، ‌
[۸] ابواسحاق‌ شیرازی، ابراهیم‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ کوشش‌ شیخ‌ خلیل‌ المیس‌، ج۱، ص۱۴۶، بیروت‌، دارالقلم‌.
حسن‌ بن‌ محمد عنبر و شّاء،
[۹] خطیب‌ بغدادی، احمد، تارخ‌ بغداد، ج۵، ص۳۴۱، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
محمد بن‌ عمران‌ ضبّی‌
[۱۰] مزّی‌، یوسف‌، تهذیب‌ الکمال‌، ج۱۶، ص۲۹۰، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
و بکر بن‌ محمد قمی‌
[۱۱] ابن‌ ابی‌ الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیّة، ج۲، ص۵۹، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م‌.
[۱۲] طاش‌ کوپری‌زاده‌، احمد، طبقات‌ الفقهاء، ج۱، ص۴۶‌، موصل‌، ۱۹۶۱م‌.
را می‌توان‌ یاد کرد.


او در مذهب‌ حنفی‌ تا آن‌جا پیش‌ رفت‌ که‌ برخی‌ او را از برجستگان‌ اصحاب‌ رأی‌
[۱۳] خطیب‌ بغدادی، احمد، تارخ‌ بغداد، ج۵، ص۳۴۱، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
[۱۴] صیمری، حسین‌، اخبار ابی‌ حنیفه و اصحابه‌، ج۱، ص۱۶۲، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
و صاحب‌ اختیارات‌ در مذهب‌ و روایات
[۱۵] صفدی، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ کوشش‌ هلموت‌ ریتر، ج۳، ص۱۴۰، بیروت‌، ۱۳۸۱ق‌/۱۹۶۱م‌.
دانسته‌اند. صیمری
[۱۶] صیمری، حسین‌، اخبار ابی‌ حنیفه و اصحابه‌، ج۱، ص۱۶۱، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
او را از حافظان‌ و ثقه‌ دانسته‌ است‌.


ابن‌ سماعه‌ در ۱۹۲ق‌/۸۰۸م‌ پس‌ از مرگ‌ یوسف‌ فرزند استادش‌، ابویوسف‌ یعقوب‌ ابن‌ ابراهیم‌، از سوی‌ هارون‌الرشید (د ۱۹۳ق‌)، عهده‌دار قضای‌ جانب‌ غربی‌ بغداد شد و در این‌ سمت‌ باقی‌ بود، تا اینکه‌ بر اثر ضعف‌ بینایی‌ توسط مأمون‌ عزل‌ گردید.
[۱۷] وکیع‌، محمد، اخبار القضاة، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز مصطفی‌ مراغی‌، ج۳، ص۲۸۲، قاهره‌، ۱۳۶۶ق‌/۱۹۴۷م‌.
صیمری
[۱۸] صیمری، حسین‌، اخبار ابی‌ حنیفه و اصحابه‌، ج۱، ص۱۶۱، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
گفته‌ است‌ که‌ وی‌ در زمان‌ مأمون‌ عهده‌دار امر قضا شد و در ایام‌ معتصم‌ استعفا داده‌ است‌، اما چنانکه‌ مسعودی‌
[۱۹] مسعودی، علی‌، التنبیه‌ و الاشراف‌، ج۱، ص۳۰۰، بیروت‌، دارصعب‌.
یادآور شده‌ وی‌ توسط هارون‌الرشید به‌ قضا گمارده‌ شده‌ و آنگونه‌ که‌ خطیب‌ بغدادی‌
[۲۰] خطیب‌ بغدادی، احمد، تارخ‌ بغداد، ج۵، ص۳۴۱، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
اشاره‌ کرده‌ توسط مأمون‌ عزل‌ شده‌ است‌، نه‌ در دوران‌ معتصم‌ (خلافت‌: ۲۱۸-۲۲۷ق‌/۸۳۳ -۸۴۲م‌). طاش‌ کوپری‌زاده‌
[۲۱] طاش‌ کوپری‌زاده‌، احمد، طبقات‌ الفقهاء، ج۱، ص‌ ۴۵، موصل‌، ۱۹۶۱م‌.
از او با عنوان‌ قاضی‌ القضاة یاد کرده‌ است‌، اما در منابع‌ متقدم‌ چنین‌ عنوانی‌ دیده‌ نمی‌شود.


وی‌ با وجود اینکه‌ دارای‌ مناصب‌ مهم‌ رسمی‌ بود، صوفیانه‌ می‌زیست‌ و گفته‌اند که‌ روزانه‌ ۲۰۰ رکعت‌ نماز می‌گزارده‌ است‌.
[۲۲] خطیب‌ بغدادی، احمد، تارخ‌ بغداد، ج۵، ص۳۴۲-۳۴۳، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
او با اینکه‌ به‌ سبب‌ ضعف‌ چشم‌ از سمت‌ قضا برکنار شده‌ بود، اما مسعودی
[۲۳] مسعودی، علی‌، مروج‌ الذهب‌، ج۴، ص۱۲، بیروت‌، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۶م‌.
می‌گوید که‌ این‌ فقیه‌ معمّر در اواخر عمر، صحت‌ جسم‌ و عقل‌ و حواس‌ داشته‌ و افعال‌ جوانان‌ را انجام‌ می‌داده‌ و اسب‌ سواری‌ هم‌ می‌کرده‌ است‌.


۱. ادب‌ القاضی‌ که‌ احتمالاً همان‌ کتاب‌ ادب‌ القاضی‌ علی‌ مذهب‌ ابی‌ حنیفه
[۲۴] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۲۸۹، بیروت‌، دارالمعرفه.
یا ادب‌ القاضی‌ فی‌ الاحکام‌
[۲۵] ریاضی‌زاده‌، عبداللطیف‌، اسماء الکتب‌، به‌ کوشش‌ محمد التونجی‌، ج۱، ص۲۸، بیروت‌، دارالفکر.
است‌؛
۲. الاکتساب‌ فی‌ الرزق‌ المستطاب‌ که‌ مختصری‌ ازکتاب‌ الکسب‌ استادش‌ محمد بن‌ حسن‌ شیبانی‌ است‌. نسخه‌ای‌ خطی‌ از آن‌ در قاهره‌ موجود است؛
۳. المحاضر و السجلات ؛ ‌
[۲۶] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۲۸۹، بیروت‌، دارالمعرفه.

۴. نوادر المسائل‌ ، کتابی‌ مفصل‌ در روایاتی‌ از محمد بن‌ حسن‌ شیبانی‌ است‌
[۲۷] مسعودی، علی‌، مروج‌ الذهب‌، ج۴، ص۱۲، بیروت‌، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۶م‌.
که‌ بعداً محمد بن‌ احمد سرخسی‌ آن‌ را اساس‌ کتاب‌ المبسوط خود قرار داد.


(۱) ابن‌ ابی‌ الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیّة، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م‌.
(۲) ابن‌ تغری‌ بردی، النجوم‌.
(۳) ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، تقریب‌ التهذیب‌، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌، بیروت‌، ۱۳۹۵/۱۹۷۵م‌.
(۴) ابن‌ قطلوبغا، قاسم‌، تاج‌ التراجم‌، بغداد، ۱۹۶۲م‌.
(۵) ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، بیروت‌، دارالمعرفه.
(۶) ابواسحاق‌ شیرازی، ابراهیم‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ کوشش‌ شیخ‌ خلیل‌ المیس‌، بیروت‌، دارالقلم‌.
(۷) حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌.
(۸) خطیب‌ بغدادی، احمد، تارخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
(۹) ذهبی‌، محمد، تذهیب‌ التهذیب‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
(۱۰) ریاضی‌زاده‌، عبداللطیف‌، اسماء الکتب‌، به‌ کوشش‌ محمد التونجی‌، بیروت‌، دارالفکر.
(۱۱) صفدی، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ کوشش‌ هلموت‌ ریتر، بیروت‌، ۱۳۸۱ق‌/۱۹۶۱م‌.
(۱۲) صیمری، حسین‌، اخبار ابی‌ حنیفه و اصحابه‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
(۱۳) طاش‌ کوپری‌زاده‌، احمد، طبقات‌ الفقهاء، موصل‌، ۱۹۶۱م‌.
(۱۴) مزّی‌، یوسف‌، تهذیب‌ الکمال‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
(۱۵) مسعودی، علی‌، التنبیه‌ و الاشراف‌، بیروت‌، دارصعب‌.
(۱۶) مسعودی، علی‌، مروج‌ الذهب‌، بیروت‌، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۶م‌.
(۱۷) وکیع‌، محمد، اخبار القضاة، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز مصطفی‌ مراغی‌، قاهره‌، ۱۳۶۶ق‌/۱۹۴۷م‌.


۱. ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، تقریب‌ التهذیب‌، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌، ج۲، ص۱۶۷، بیروت‌، ۱۳۹۵/۱۹۷۵م‌.
۲. ریاضی‌زاده‌، عبداللطیف‌، اسماء الکتب‌، به‌ کوشش‌ محمد التونجی‌، ج۱، ص۲۸، بیروت‌، دارالفکر.
۳. ابن‌ تغری‌ بردی، النجوم‌، ج۲، ص۲۷۱.
۴. ابن‌ قطلوبغا، قاسم‌، تاج‌ التراجم‌، ج۱، ص۵۴، بغداد، ۱۹۶۲م‌.
۵. وکیع‌، محمد، اخبار القضاة، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز مصطفی‌ مراغی‌، ج۳، ص۲۱۴، قاهره‌، ۱۳۶۶ق‌/۱۹۴۷م‌.
۶. خطیب‌ بغدادی، احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۵، ص۳۴۱، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
۷. ذهبی‌، محمد، تذهیب‌ التهذیب‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز، ج۳، ص۴۳۸.
۸. ابواسحاق‌ شیرازی، ابراهیم‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ کوشش‌ شیخ‌ خلیل‌ المیس‌، ج۱، ص۱۴۶، بیروت‌، دارالقلم‌.
۹. خطیب‌ بغدادی، احمد، تارخ‌ بغداد، ج۵، ص۳۴۱، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
۱۰. مزّی‌، یوسف‌، تهذیب‌ الکمال‌، ج۱۶، ص۲۹۰، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
۱۱. ابن‌ ابی‌ الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیّة، ج۲، ص۵۹، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م‌.
۱۲. طاش‌ کوپری‌زاده‌، احمد، طبقات‌ الفقهاء، ج۱، ص۴۶‌، موصل‌، ۱۹۶۱م‌.
۱۳. خطیب‌ بغدادی، احمد، تارخ‌ بغداد، ج۵، ص۳۴۱، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
۱۴. صیمری، حسین‌، اخبار ابی‌ حنیفه و اصحابه‌، ج۱، ص۱۶۲، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
۱۵. صفدی، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ کوشش‌ هلموت‌ ریتر، ج۳، ص۱۴۰، بیروت‌، ۱۳۸۱ق‌/۱۹۶۱م‌.
۱۶. صیمری، حسین‌، اخبار ابی‌ حنیفه و اصحابه‌، ج۱، ص۱۶۱، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
۱۷. وکیع‌، محمد، اخبار القضاة، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز مصطفی‌ مراغی‌، ج۳، ص۲۸۲، قاهره‌، ۱۳۶۶ق‌/۱۹۴۷م‌.
۱۸. صیمری، حسین‌، اخبار ابی‌ حنیفه و اصحابه‌، ج۱، ص۱۶۱، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
۱۹. مسعودی، علی‌، التنبیه‌ و الاشراف‌، ج۱، ص۳۰۰، بیروت‌، دارصعب‌.
۲۰. خطیب‌ بغدادی، احمد، تارخ‌ بغداد، ج۵، ص۳۴۱، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
۲۱. طاش‌ کوپری‌زاده‌، احمد، طبقات‌ الفقهاء، ج۱، ص‌ ۴۵، موصل‌، ۱۹۶۱م‌.
۲۲. خطیب‌ بغدادی، احمد، تارخ‌ بغداد، ج۵، ص۳۴۲-۳۴۳، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
۲۳. مسعودی، علی‌، مروج‌ الذهب‌، ج۴، ص۱۲، بیروت‌، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۶م‌.
۲۴. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۲۸۹، بیروت‌، دارالمعرفه.
۲۵. ریاضی‌زاده‌، عبداللطیف‌، اسماء الکتب‌، به‌ کوشش‌ محمد التونجی‌، ج۱، ص۲۸، بیروت‌، دارالفکر.
۲۶. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۲۸۹، بیروت‌، دارالمعرفه.
۲۷. مسعودی، علی‌، مروج‌ الذهب‌، ج۴، ص۱۲، بیروت‌، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۶م‌.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن سماعه»، ج۳، ص۱۳۲۸.    



جعبه ابزار