ابو خالد یزید بن حاتم مهلبی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوخالد یزید بن حاتم مهلبی، از شخصیت‌های نظامی قرن دوم قمری و از فرماندهان دوره
عباسیان بود که در ابتدا والی
مصر گردید و پس از سرکوبی شورش‌های
خوارج، حاکم کل افریقا شد. او سرانجام به
سال ۱۷۰ ق درگذشت.
ابوخالد یزید بن حاتم بن قبیصة بن مهلب، از شخصیت‌های خاندان
آل‌مهلب می‌باشد؛ این خاندان، اصالتا ایرانی منسوب به
مهلّب بن ابی‌صُفره بوده، که در اوایل ظهور
اسلام برآمد و لااقل تا سده ۷قمری/۱۳میلادی امیران، وزیران، شاعران و دانشمندانی از آن برخاستند.
نخستین‌بار در وقایع سال ۱۳۷ق/۷۵۴م از یزید بن حاتم، یاد شده است. در این سال
مُلَبَّد بن حرمله شیبانی در جزیره بر خلیفه
منصور شورید. یزید بن حاتم به سرکوب او گسیل شد، ولی شکست خورد.
از آن پس تا ۶ سال بعد خبری از او در منابع به دست نیامد. منصور در
سال ۱۴۴ ق او را والی مصر قرار داد. سپس در
سال ۱۵۴ ق به ولایت و حکومت افریقا منصوب کرد. به جنگ با خوارج پرداخت و پانزده سال حاکم افریقا بود. وی در این مدت، بسیاری از شورش‌ها و فتنه‌ها را سرکوب کرد. در زمان او
صلح و صفا در سراسر افریقا گسترش یافت.
در سال ۱۴۳ق/۷۶۰م به حکومت مصر منصوب شد و تا سال ۱۵۲ق/۷۶۹م در آن‌جا فرمان راند.
در روزگار حکومت او در مصر، علی بن محمد بن عبدالله بن حسن بن عبدالله بن حسن علوی وارد آن سامان شد و بسیاری از مردم بر ضد یزید بن حاتم با او
بیعت کردند، اما یزید به سرعت از ماجرا آگاه شد و شورش را سرکوب کرد. در سال ۱۵۰ق/۷۶۷م
قِبطیان بر یزید شوریدند و او چندی بعد
نصر بن حبیب مهلبی را به جنگ آنان فرستاد. نصر شکست خورد و به فسطاط بازگشت. اندکی پس از آن در سال ۱۵۲ق/۷۶۹م یزید از حکومت مصر عزل شد
و با سپاهی به جنگ
اباضیان در افریقیه که کار را بر امیر آن‌جا
عمر بن حفص مهلبی سخت کرده بودند، رفت. روایت
ابن اثیر در این‌باره از تناقض خالی نیست، چه از سخن او
بر می‌آید که وقتی منصور خلیفه، ابوخالد یزید را به افریقیه فرستاد، عمر بن حفص زنده بود، اما در جایی دیگر
بر آن است که چون خلیفه از قتل عمر بن حفص آگاه شد، ابوخالد یزید را امارت افیرقیه داد و برای سرکوب اباضیان روانه آن دیار کرد. اما آشکار است که یزید بن حاتم پس از قتل عمر بن حفص در سال ۱۵۴ق/۷۷۱م به قیروان رسید.
ابوحاتم اباضی که یارای پایداری در برابر سپاه تازه‌نفس خلیفه را در خود نمی‌دید، به طرابلس رفت و یزید بن حاتم سر در پی او نهاد. ابوحاتم طرابلس را نیز رها کرد و به ارتفاعات نفوسه واپس نشست. یزید بن حاتم دست از تعقیب او بر نداشت تا سرانجام در
ربیع‌الاول سال ۱۵۵ق/فوریۀ ۷۷۲م در جنگی که روی داد، ابوحاتم شکست خورد و کشته شد. یزید سایر اباضیان را تعقیب کرد و گروه بسیاری از آنان را کشت.
در سال ۱۵۶ق/۷۷۳م نیز
ابویحیی بن فانوس الهواری در طرابلس بر یزید شورید و بسیاری را گرد خویش فراهم آورد، اما کاری از پیش نبرد و گریخت.
ابوخالد یزید سراسر روزگار خلافت
مهدی و یک چند در روزگار هارون الرشید بر افریقیه فرمان راند.
یزید بن حاتم مهلبی، سرانجام در سال ۱۷۰ق/۷۸۶م در قیروان درگذشت.
پس از مرگ او پسرش،
داود به خلافت رسید. زمانی که هارون الرشید به خلافت رسید، به جای داود، عمویش،
روح بن حاتم را به حکومت نشانید و داود را حاکم مصر و بعد ازآن، حاکم سند قرار داد.
یزید، مردی شعردوست و بخشنده بود و صله‌های گرانبها می‌داد.
ابواُسامه ربیعة بن ثابت اسدی او را ستایش کرده
و بشّار شاعر معروف نیز او را
مدح و سپس
هجو گفته است.
ابومحمد حسن بن محمد مهلبی وزیر
معزالدوله دیلمی، نوادۀ همین ابوخالد یزید بن حاتم است.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آل‌مهلب»، ج۲، ص۴۷۳. عبدالسلام ترمانینی، رویدادهای تاریخ اسلام، ترجمه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ج۱، ص۳۹۷.
