• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

معزالدوله دیلمی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


یکی از دوره‌های پر افتخار تاریخ ایران اسلامی دوران حکومت آل بویه است. این سلسله از سال ۳۲۱ هجری قمری تا سال ۴۴۸ هجری قمری بر تمام نواحی ایران قدیم و همچنین بر تمامی قلمرو خلافت عباسی، حکومت راند. آل بویه چنان سلطنتی تشکیل دادند که در عظمت و شکوه ضرب المثل شدند.
[۱] ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، مصر، داراحیاء الکتب، ۱۳۸۰ق.



در قرن چهارم هجری قمری خلفای بغداد در ضعف و حقارت بسیاری به سر می‌بردند و سرداران ترک بر آنان حاکم بودند. در بخش‌های مختلف ایران نیز امیران سامانی، صفاری، علویان و آل زیار خارج از نفوذ و قدرت دربار خلافت عباسی، حکومت می‌کردند. در چنین اوضاعی فرزندان ابوشجاع بویه، ماهیگیر تنگدست دیلمی به نام‌های علی، حسن، و احمد به عنوان سرباز و جنگجو به خدمت ماکان درآمدند.
[۲] ابن طقطقا، محمدبن علی طباطبا، تاریخ فخری، ص۳۷۸-۳۷۹، وحید گلپایگانی، تهران.
و پس از آن به فرمانروایان زیاری و امیر مشهور آن، مرداویج پیوستند. علی برادر بزرگتر به سبب کاردانی از سوی مرداویج به حکومت کرج (شهری بین اصفهان و همدان) برگزیده شد. وی پس از چندی اصفهان را به تصرف درآورد و برادرانش نیز توانستند بر مناطق جنوب ایران دست پیدا بکنند. این سه برادر بر اثر اقداماتی که انجام دادند خیلی زود توانستند بر اوضاع مسلط شوند و بر بخش بزرگی از قلمرو حکومتی آن زمان دست پیدا بکنند. حملات نظامی و اقدامات سیاسی آنان غافلگیرانه و برق آسا بود. در دوره حکومت آنان خلیفه عباسی بازیچه ایرانیان شیعه بود.
[۳] هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۴۱۷، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.


لازم به یادآوری است که آل بویه حکومتی شیعه بوده که مناسبت‌ها و اعیاد مخصوص شیعیان مانند ایام عاشورا و عید غدیر را بزرگ می‌داشته است و در زمان آنان دانشمندان و عالمان بزرگی از شیعه ظهور نمودند که می‌توان به بزرگانی چون شیخ صدوق و شیخ مفید و... اشاره نمود. از دیگر اقدامات آنان بازسازی بارگاه ائمه اطهار (علیهم‌السلام)
[۴] مظفر، محمدحسین، تاریخ شیعه، ص۲۹۳-۳۰۰، سیدمحمدباقر حجتی، تهران، دفترنشرفرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵.
و سلب اختیارات خلیفه بود.

ابوالحسین احمد معزالدوله از مشهورترین حاکمان آل بویه است. وی که از دو برادر دیگرش کوچک‌تر بوده است، ضمن یک سلسله اقدامات نظامی و سیاسی که به همراه برادرانش انجام داد پس از فتح کرمان و جنوب ایران در سال ۳۳۲ به عراق حمله نمود و اما در شهر واسط به سختی از سپاه خلیفه شکست خورده، به سوی شوش بازگشت.
[۵] مسکویه رازی، ابو علی، تجارب الامم، ج۶، ص۸۲-۸۵، علی نقی منزوی، تهران، توس، ۱۳۸۶.    
وی از این هزیمت ناامید نشد و با بازسازی سپاهش، شانس خود را بار دیگر آزمود. او این‌بار به قصد تصرف بغداد با سپاهی بزرگ از اهواز روانه شد. لشگر کشی وی آنچنان سریع، برق آسا و غافل‌گیرانه بود که ترکان و دیلیمان حاضر در سپاه خلیفه با شنیدن این لشگر کشی به سوی موصل گریختند. "المستکفی بالله" خلیفه عباسی به همراه کاتبش ابن شیرزاد تنها مانده بودند و نتوانست کاری از پیش ببرند.
[۶] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۴۴۹، بیروت، دارصادر، ۱۹۶۵.    
احمد که به درستی؛ ناتوانی خلیفه را در دفاع از خویش دریافته بود با زیرکی و با اعزام ابومحمد مهلبی به نزد خلیفه از بروز جنگ و کشتار جلوگیری کرد. پس از آن احمد در روز شنبه یازدهم جمادی الآخر ۳۳۴ از دروازه شماسیه به بغداد وارد شد و بلافاصله به نزد خلیفه رفت و با او بیعت کرد. در پی این اقدام، خلیفه به احمد خلعت پوشانیده و او را به معزالدوله ملقب ساخت و دو برادر دیگرش علی را عمادواله و حسن را رکن الدوله خواند و القاب این سه برادر را بر درهم و دینارها ضرب نمود.
[۷] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۴۵۰، بیروت، دارصادر، ۱۹۶۵.    


پس از آنکه معزالدوله صاحب اختیار بغداد شد. دست به اقدامی شگفت زد و برای خلیفه المستکفی بالله حقوقی تعیین کرده تمام اختیارات قبلی را از او سلب نمود و فقط به ذکر نام خلیفه در خطبه بسنده کرد، وزیر خلیفه و قضات را خودش تعیین می‌کرد. سرانجام پس از کش و قوس‌های فراوان معزالدوله به بهانه‌ای در سال ۳۳۴ قمری المستکفی را از خلافت خلع نمود و به جای او فضل فرزند المقتدر (خلیفه) را با لقب المطیع لله به خلافت برگزید و برایش در هر روز ده هزار درهم مقرری قرار داد.
[۸] مسکویه رازی، ابو علی، تجارب الامم، ج۶، ص۱۲۲، علی نقی منزوی، تهران، توس، ۱۳۸۶.    


یکی از اقدامات جالب که از معزالدوله به یادگار مانده است؛ دستور برپایی مراسم بزرگداشت ایام عاشورا و عید سعید غدیر خم به صورت آشکار است و این درحالی بود که شیعیان پیش آن، این ایام را به علت سایه سنگین خلفای سنی عباسی به صورت مخفیانه برگزار می‌نمودند. درست بعد از اقدام احمد است که شعارهای شیعی به صورت علنی در بغداد سر داده شد. به سادات علوی سخت معتقد بود. مردی دلاور، خوش قلب، و دلنازک بود و به اندک چیزی می‌گریست.
[۹] حسینی، احمد علی، عمده الطالب فی انساب آل ابیطالب، ص۸۵، نجف اشرف، مطبعه حیدری، ۱۳۸۰ق.


۵.۱ - آثار معماری وی

معزالدوله به آبادانی و توسعه زراعت و سد‌سازی و ورزش به ویژه شنا اهمیت فراوانی می‌داد.
[۱۰] مسکویه رازی، ابو علی، تجارب الامم، ج۶، ص۱۶۵، علی نقی منزوی، تهران، توس، ۱۳۸۶.
وی همچنین در سال ۳۵۵ ق دستور داد بیمارستانی را در بغداد بنا کنند که برای آن موقوفات زیادی نیز قرار داد.
[۱۱] جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم، ج۷ ص۳۳، حیدر آباد هند، دائره المعارف عثمانی، ۱۳۵۸ق.
وی قبل از حکومت در بغداد نیز در دوره فرمانروایی بر فارس آثار متعددی از جمله سد امیر در شیراز را از خود به یادگار گذاشت.
[۱۲] هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۱۵۱، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.
[۱۳] هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۱۹۴، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.
[۱۴] هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۳۸۴، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.
[۱۵] هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۴۱۸، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.


۵.۲ - برداشتن زندان‌ها

معزالدوله پس از فتح بغداد زندان و شکنجه را از میان برداشت.
[۱۶] مسکویه رازی، ابو علی، تجارب الامم، ج۵، ص۲۸۳، علی نقی منزوی، تهران، توس، ۱۳۸۶.
دشمنان را مورد عفو قرار داد و اسیران را آزاد کرد با این حال به گونه‌ای حکومت نمود که مردم به ویژه گردنکشان و زورمندان از ایشان واهمه داشتند و هیچ کس را یارای کمترین سرپیچی از دستورات او نبود.

در سال ۳۵۶ هجری قمری معزالدوله به بیماری ذرب (فساد معده) گرفتار شد. نخست گمان می‌بردند بهبودی خواهد یافت، اما کسالت او چنان شدید شد که دیگر هیچ غذایی در معده او باقی نمی‌ماند، درمان‌ها موفقیت‌آمیز واقع نشد و او در ربیع الثانی سال ۳۵۶ درگذشت و در باب "تین" قبرستان قریش، صحن کنونی قبر مقدس امام کاظم و امام جواد (علیهماالسّلام) به خاک سپرده شد.
[۱۷] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۵۷۵، بیروت، دارصادر، ۱۹۶۵.    
پس از او فرزندش بختیار عزالدوله زمام امور را دردست گرفت.

حکومت آل بویه با اتحاد باور نکردنی سه برادر شکل گرفت. گرچه آنها دارای قدرت نظامی و برنامه‌ریزی سیاسی مستحکمی بودند اما نبایستی حسنات اخلاقی آنان را از طرفی و همچنین از سوی دیگر ظلم و ستمی که خلافت عباسی به مردم روا می‌داشتند را از نظر دور نگه داشت.
در این میان معزالدوله نیز با اقدامات نظامی و سیاسی خود توانست بر کرمان، جنوب ایران، بغداد و شهرهای بسیار دیگری مستولی شود. او علاوه بر اقدامات نظامی و سیاسی خود دست به فعالیت‌های فرهنگی و دینی خاصی زد که باعث تقویت شیعه شد. با این حال او از اقدمات آبادانی غافل نبود و دوره حکومت او دوره‌ای بود که مردم قلمروش در آرامش زندگی می‌کردند.

۱. ↑ ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، مصر، داراحیاء الکتب، ۱۳۸۰ق.
۲. ↑ ابن طقطقا، محمدبن علی طباطبا، تاریخ فخری، ص۳۷۸-۳۷۹، وحید گلپایگانی، تهران.
۳. ↑ هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۴۱۷، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.
۴. ↑ مظفر، محمدحسین، تاریخ شیعه، ص۲۹۳-۳۰۰، سیدمحمدباقر حجتی، تهران، دفترنشرفرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵.
۵. ↑ مسکویه رازی، ابو علی، تجارب الامم، ج۶، ص۸۲-۸۵، علی نقی منزوی، تهران، توس، ۱۳۸۶.    
۶. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۴۴۹، بیروت، دارصادر، ۱۹۶۵.    
۷. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۴۵۰، بیروت، دارصادر، ۱۹۶۵.    
۸. ↑ مسکویه رازی، ابو علی، تجارب الامم، ج۶، ص۱۲۲، علی نقی منزوی، تهران، توس، ۱۳۸۶.    
۹. ↑ حسینی، احمد علی، عمده الطالب فی انساب آل ابیطالب، ص۸۵، نجف اشرف، مطبعه حیدری، ۱۳۸۰ق.
۱۰. ↑ مسکویه رازی، ابو علی، تجارب الامم، ج۶، ص۱۶۵، علی نقی منزوی، تهران، توس، ۱۳۸۶.
۱۱. ↑ جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم، ج۷ ص۳۳، حیدر آباد هند، دائره المعارف عثمانی، ۱۳۵۸ق.
۱۲. ↑ هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۱۵۱، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.
۱۳. ↑ هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۱۹۴، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.
۱۴. ↑ هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۳۸۴، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.
۱۵. ↑ هیتی، فلیپ، شرق نزدیک درتاریخ، ص۴۱۸، قمرآریان، تهران، ۱۳۶۳.
۱۶. ↑ مسکویه رازی، ابو علی، تجارب الامم، ج۵، ص۲۸۳، علی نقی منزوی، تهران، توس، ۱۳۸۶.
۱۷. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۵۷۵، بیروت، دارصادر، ۱۹۶۵.    


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «معزالدوله دیلمی».    



جعبه ابزار