• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوالهیثم احمد بن حسن جرجانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




اَبوالْهِیْثَم، احمد بن حسن جرجانی، دانشمند و شاعر اسماعیلی مذهب اواخر سدۀ ۴ و اوایل سدۀ ۵ ق است. در مورد او گفته شده كه از متعلقان و محبان فرزندان رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به شمار می‌رفته است.



اَبوالْهِیْثَم، احمد بن حسن جرجانی، دانشمند و شاعر اسماعیلی مذهب اواخر سدۀ ۴ و اوایل سدۀ ۵ ق. از زندگانی او اطلاع چندانی در دست نیست. همین اندازه گفته شده كه از متعلقان و محبان فرزندان رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به شمار می‌رفته است
[۱] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۲۱۷.
.


در برخی از منابع نسبت او را بوزجانی و یا جوزجانی نوشته‌اند
[۲] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۵۲۲.
، اما ناصرخسرو كه نزدیك به زمان او می‌زیسته و از همكیشان وی بوده است، بارها در كتاب جامع الحکمتین از او با عنوان خواجه ابوالهیثم احمد بن حسن الجرجانی یاد می‌كند
[۳] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۷.
[۴] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۹.
[۵] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۸۶.
.


ظاهراً ابوالهیثم به تدریس و تعلیم نیز می‌پرداخته و شاگردانی داشته است. یكی از شاگردان او، محمد بن سرح (سرخ) نیشابوری است كه به گفتۀ خود مدت ۹ سال خواجه ابوالهیثم را شاگردی كرده بود
[۶] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۱۰۹.
. برخی از محققان برآنند كه این محمد بن سرخ، پدر ابوجعفر نسوی یا نیشابوری است كه استاد نظامی عروضی مؤلف چهار مقاله بوده است
[۷] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۵۲۲.
[۸] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۶۲۳.
[۹] كربن، هانری و محمد معین، ‌مقدمه بر جامع الحكمتین، ص۱۵.
[۱۰] كربن، هانری و محمد معین، مقدمه بر شرح قصیده، ص۲-۳.
.


هر چند كه به گفتۀ‌ بیهقی ، ابوالهیثم در میان عوام حكما شهرتی داشته، ولی از او تصنیفی با كلامی كه از آن بتوان مرتبۀ وی را در حکمت شناخت، در دست نبوده است، اما به نظر می‌رسد كه اسماعیلی بودن ابوالهیثم در این داوری بی‌تأثیر نبوده و شاید سخن بیهقی تعریضی بر مذهب او باشد
[۱۲] كربن، هانری و محمد معین، ‌مقدمه بر جامع الحكمتین، ص۱۲.
. با اینكه از آثار ابوالهیثم جز قصیده‌ای به فارسی در دست نیست، ولی بی‌شك او كه از دانشمندان و آگاهان كیش اسماعیلی بوده، تصنیفاتی در زمینۀ معتقدات مذهب خویش داشته است. چنانكه محمد بن سرخ كه از شاگردان اوست، بدین مطلب تصریح می‌كند: «سؤالی است كه كس گرد این نگشته است، مگر این مرد فاضل، ایدون گفته است در تصنیفهای خویش ... »
[۱۳] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۸۹.
.


دربارۀ شمار ابیات قصیدۀ به جا مانده از ابوالهیثم اختلاف است. در جامع الحكمتین ۸۲ بیت آمده است
[۱۴] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۹-۳۰.
[۱۵] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۳۱۳.
، اما چون به گفتۀ ناصرخسرو، امیر بدخشان قصیده را از حفظ داشته و برای او فرستاده است
[۱۶] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۷.
بسیار احتمال می‌رود كه ابیاتی را فراموش كرده باشد. از طرف دیگر شرح محمد بن سرخ با اینكه ۷۶ بیت است، ولی ۷ بیت اضافی دارد كه در جامع الحكمتین نیست
[۱۷] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۲بب.
ناصر خسرو، همانجا) ‌و بدین ترتیب شمار ابیات قصیده بالغ بر ۸۹ بیت خواهد بود. در این قصیده كه به «چون و چرا نامه» معروف است ، ۹۱ سؤال «فلسفی، منطقی، طبیعی، نحوی، (نجومی؟)، دینی و تأویلی»
[۱۹] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۳۱۳-۳۱۴.
، ‌دربارۀ‌ اصول عقاید اسماعیلیان مطرح شده است.
چنانكه از سخن ابوالهیثم برمی‌آید
[۲۰] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۳۰۶.
، ‌او خود قصد داشته است كه به نظم یا به نثر سؤالات را پاسخ گوید، اما به گفتۀ محمد بن سرخ «نرسید به جواب كردن و اندرو گذشت»
[۲۱] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۲.
.


بر این قصیده دو شرح نوشته‌اند: یكی از محمد بن سرخ نیشابوری و دیگری از ناصر خسرو قبادیانی.
محمد بن سرخ به درخواست دوستان بر آن شده است كه قصیده را شرح كند و «جواب مسأله‌ها» را بگوید
[۲۲] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۲.
. شارح در توضیح چگونگی كار خود می‌نویسد: «من آنچ اندرین بیاوردم از كتب حكما خوانده‌ام و نبشته و نیز ۹ سال خواجه ابوالهیثم را شاگردی كردم و هرچ بیاوردم از وی شنیده بودم و از خویشتن هیچ نیاوردم و آنچ نبشتنی بود، نبشتم و آنچ گفتنی بود، ماندم (= باقی گذاشتم، رها كردم)، تا اگر مستحقی طلب كند، بگویم و دریغ ندارم»
[۲۳] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۱۰۹.
و «آنچ نوشتی نیست، یله كنیم تا وقت گفت بگوییم»
[۲۴] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۳۲.
. بدین ترتیب معلوم می‌شود كه محمد بن سرخ نیز به رسم اسماعیلیان، حقایق و اسرار كیش خود را پنهان داشته و بر آن بوده است كه اینگونه مطالب را باید سینه به سینه آموخت و از آوردن آنها در كتابهایی كه ممكن است به دست نااهل افتد خودداری كرد.

۶.۱ - شرح محمد بن سرخ

در بررسی شرح محمد بن سرخ به نكته‌های زیر برمی‌خوریم:
۱. به كار بردن واژه‌ها و تركیبات بدیع فارسی، مانند: دیوچه = كرم ابریشم
[۲۵] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۵۷.
، ‌دیدار عاقبت = عاقبت اندیشی و فرجام كار را دیدن
[۲۶] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۱۸.
، زندۀ گویای میرا كه حدّ انسان از نظر ارسطوست
[۲۷] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۳۲.
، فرجه = زاویه
[۲۸] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۱۰.
، عقل شوریده = دیوانه
[۲۹] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۳۱.
. بسته سخن = سخن مجمل و سربسته
[۳۰] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۳۴.
، كاریگران نفس = كاركنان و خادمان نفس
[۳۱] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۴۴-۴۵.
، (خدای) مرا بی‌بزه كناد = خدا گناهان مرا بیامرزاد
[۳۲] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۴۹.
. ظاهراً وی به جای اصطلاح فلسفی مقولۀ «وضع» نصیبه به كار برده است
[۳۳] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۷.
.
۲. آوردن شواهد شعری از دقیقی، رودکی، شهید (بلخی)، ابوشكور (بلخی) و ابوطیب مصعبی
[۳۴] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۲۷.
[۳۵] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۳۱.
[۳۶] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۴۳.
[۳۷] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۷۰.
.
۳. انتقاد از محمد بن زکریای رازی
[۳۸] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۵۰.
[۳۹] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۵۱.
[۴۰] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۵۲.
به رسم دانشمندان اسماعیلی همچون ابوحاتم رازی در اعلام النبوة و ناصرخسرو و در زادالمسافرین. به گفته محمد بن سرخ: «محمد زكریا كو گوهر نه از معدن گرفته بود و علم نه از جایگاه آموخته، به طب توان شنود او را، به چیز دیگر نه»
[۴۱] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۵۲.
.
۴. انتقاد از متكلمان معتزلی و فلاسفه. به رسم اسماعیلیان
[۴۲] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۲۸.
[۴۳] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۸۶.
[۴۴] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۸۷.
.
۵. ذكر نام «شیخ الیونانی» و نقل سخنی از او به روایت یحیی نحوی
[۴۵] نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۳۰.
. این «شیخ یونانی» كیست؟ اگر منظور از این شخص همان فلوطین بنیادگذار مكتب نوافلاطونی باشد، باید گفت كه شرح محمد بن سرخ یكی از نخستین منابعی است كه در آن از این فیلسوف نام برده است و این نكته نشان دهندۀ آشنایی متفكران اسماعیلی با اندیشه‌های نوافلاطونی است.

۶.۲ - شرح ناصرخسرو قبادیانی

دومین شرح قصیدۀ ابوالهیثم از ناصرخسرو قبادیانی است. او كه شاعر و متفكر و از آگاهان و متكلمان کیش باطنی است، در ۴۶۲ ق كه در تبعیدگاه خود یمگان بود، به درخواست عین‌الدوله علی بن اسد بن حارث، امیر اسماعیلی مذهب ناحیۀ بدخشان به این مهم پرداخته
[۴۶] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۷.
و شرح خود را كه مشتمل بر دو جنبۀ مذهبی و فلسفی است، جامع الحكمتین نام نهاده است
[۴۷] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۸.
. ناصرخسرو در شرح خود بر قصیدۀ ابوالهیثم گه گاه از او انتقاد می‌كند و بر آن است كه برخی از پرسشها درست و وافی به مقصود نیست، یا در موادی «اندر سخن برادر ما تناقض رفته است»
[۴۸] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۲۲.
[۴۹] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۵۶.
[۵۰] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۳۰۷.
[۵۱] ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۳۱۱.
. از طرف دیگر ناصرخسرو در ضمن بیان مطالب، برخی از «مصنفات خویش» را نام می‌برد كه از لحاظ شناخت آثار او بسیار حایز اهمیت است.


در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
(۱) آقا بزرگ طهرانی، محمد حسن، الذریعة.
(۲) بیهقی، علی بن زید، تتمة صوان الحكمة، لاهور، ۱۳۵۱ ق.
(۳) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۳ ش.
(۴) كربن، هانری و محمد معین، ‌مقدمه بر جامع الحكمتین (نک‌: هم‌، ناصرخسرو).
(۵) كربن، هانری و محمد معین، مقدمه بر شرح قصیده (نک‌: هم‌، محمد بن سرخ).
(۶) محمد بن سرخ نیشابوری، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، به كوشش هانری كربن و محمد معین، تهران، ۱۳۳۴ ش.
(۷) ناصرخسرو، جامع الحكمتین، به كوشش هانری كربن و محمد معین، تهران، ۱۳۳۲ ش.


۱. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۲۱۷.
۲. صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۵۲۲.
۳. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۷.
۴. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۹.
۵. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۸۶.
۶. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۱۰۹.
۷. صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۵۲۲.
۸. صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۶۲۳.
۹. كربن، هانری و محمد معین، ‌مقدمه بر جامع الحكمتین، ص۱۵.
۱۰. كربن، هانری و محمد معین، مقدمه بر شرح قصیده، ص۲-۳.
۱۱. بیهقی، علی بن زید، تتمة صوان الحکمة، ص۱۳۲.    
۱۲. كربن، هانری و محمد معین، ‌مقدمه بر جامع الحكمتین، ص۱۲.
۱۳. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۸۹.
۱۴. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۹-۳۰.
۱۵. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۳۱۳.
۱۶. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۷.
۱۷. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۲بب.
۱۸. آقا بزرگ طهرانی، محمد حسن، الذریعة، ج۹، ص۲۶۰.    
۱۹. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۳۱۳-۳۱۴.
۲۰. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۳۰۶.
۲۱. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۲.
۲۲. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۲.
۲۳. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۱۰۹.
۲۴. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۳۲.
۲۵. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۵۷.
۲۶. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۱۸.
۲۷. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۳۲.
۲۸. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۱۰.
۲۹. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۳۱.
۳۰. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۳۴.
۳۱. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۴۴-۴۵.
۳۲. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۴۹.
۳۳. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم، ص۷.
۳۴. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۲۷.
۳۵. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۳۱.
۳۶. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۴۳.
۳۷. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۷۰.
۳۸. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۵۰.
۳۹. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۵۱.
۴۰. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۵۲.
۴۱. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۵۲.
۴۲. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۲۸.
۴۳. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۸۶.
۴۴. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۸۷.
۴۵. نیشابوری، محمد بن سرخ، شرح قصیدۀ فارسی خواجه ابوالهیثم،ص۳۰.
۴۶. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۷.
۴۷. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۸.
۴۸. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۲۲.
۴۹. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۱۵۶.
۵۰. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۳۰۷.
۵۱. ناصرخسرو، ابومعین، جامع الحکمتین، ص۳۱۱.



صمد موحد، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالهیثم».    






جعبه ابزار