• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابومحمد اسحاق بن ابراهیم موصلی تمیمی ارجانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ابومحمد اسحاق بن ابراهیم موصلی تمیمی ارجانی (م ۱۵۰-۲۳۵ هـ)، فرزند ابراهیم موصلی، محدث، ادیب، شاعر، آوازه‌خوان، موسیقی‌دان و عالم به لغت‌، فقه، کلام، اخبار شعرا و اخبار گذشتگان در دوره خلفای عباسی بود. وی در دربار پنج تن از خلفای عباسی راه یافته و از مقام و منزلت خاصی برخوردار بود.


ابومحمد اسحاق بن ابراهیم بن ماهان (میمون) بن بهمن بن نسک موصلی تمیمی ارجانی، خود را ایرانی و اهل ارکان (ارگان)، از شهرهای خوزستان کنونی معرفی می‌کند که به خاطر ظلم بنی‌امیه و بستن مالیات‌های سنگین، به کوفه گریخت و در میان قبیله بنی دارم سکنی گزید.
[۱] ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۱۷۳.    

ابوالفرج اصفهانی درباره جایگاه علمی او می‌نویسد: در ادبیات، اخبار گذشتگان، شعر و سایر علوم مشهورتر از آن است که توصیف شود. در آوازخوانی نیز فردی بی‌نظیر و از پیشوایان و استادان بزرگ این فن بود، ولی خود او از اینکه به این حرفه شناخته شود، اکراه داشت.
مامون عباسی او را به قضاوت لایق‌تر از دیگران دانسته و می‌گفت: اگر به آوازخوانی نزد مردم شهرت نیافته بود، او را متولی امر قضاوت می‌کردم.
[۲] ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، ج۵، ص۱۷۷.    
موصلی آگاه به لغت، اشعار، اخبار شعرا و نیز اخبار گذشتگان بود و در فقه و کلام نیز دستی داشت.
[۳] ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۱، ص۲۰۲.    

اسحاق موصلی در آغاز فقیر و بی‌چیز بود، ولی پس از آنکه در فنون مختلف تبحر پیدا کرد و به دربار پنج تن از خلفا راه یافته و از مقام و منزلت خاصی برخوردار شد، اموال زیادی به دست آورد و در بصره نخلستان‌های فراوان خرید. علی بن هشام در نامه‌ای که به او نوشت، تقاضای همراهی و خدمت‌گزاری نمود، ولی وی به دلیل ضعف از این امر استنکاف نمود.
[۴] ابن‌معتز، عبدالله بن محمد، طبقات الشعراء، ص۳۵۹.    


اسحاق بن ابراهیم موصلی، در سال ۱۵۰ هـ متولد شد.

اسحاق بن ابراهیم موصلی، از ابتدا به‌طور جدی دنبال کسب علم و دانش بود، به گونه‌ای که خود می‌گوید: مدتی در هر روز ابتدا نزد هشیم حدیث، سپس در خدمت کسائی، فراء و ابن‌غزاله قرآن آموخته پیش منصور زلزل می‌رفت و چند آهنگ می‌نواخت، آن‌گاه نزد عاتکه بنت شهده یکی ـ دو آواز گوش کرده و نزد اصمعی و ابوعبیده شعر خوانده و فنون شعر را فرا می‌گرفت. پس از آن به وقت ناهار پیش پدر هر آنچه آموخته بود، در میان می‌گذاشت و به دربار‌ هارون الرشید (خلافت ۱۷۰-۱۹۳ هـ) می‌رفت.
[۵] خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۳۷-۳۳۸.    


اسحاق بن ابراهیم موصلی راوی حدیث نیز بود و محدثانی همچون مالک بن انس، سفیان بن عیینه، هشیم بن بشیر، ابراهیم بن سعد، ابومعاویه ضریر، روح بن عباده و دیگر بزرگان عراق و حجاز را ملاقات کرده و از آنها بهره گرفته بود.
[۶] ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، ج۵، ص۱۷۷.    

وی شاگردانی مانند فرزندش حماد، زبیر بن بکار، ابوالعیناء محمد بن قاسم بن خلاد، میمون بن‌ هارون کاتب، علی بن یحیی منجم، یزید بن محمد مهلبی و حسین بن یحیی کاتب را تربیت نمود.
[۷] ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج۸، ص۱۴۲.    


اسحاق بن ابراهیم موصلی، دو سال پیش از مرگش نابینا شد و سرانجام در سال ۲۳۵
[۸] ابوالفرج اصفهانی، على بن حسين، الاغانی، ج۵، ص۱۵۴.
و به نقلی ۲۳۶ هـ در بغداد درگذشت.

آثار اسحاق بن ابراهیم موصلی عبارت‌اند از:
کتاب اخبار عزة المیلاء، کتاب اغانی معبد، کتاب اخبار حماد عجرد، کتاب اخبار حنین الحیری، کتاب اخبار ذی الرمه، کتاب اخبار المغنیین المکیین، کتاب اخبار طویس، کتاب اخبار سعید بن مسجح، کتاب اخبار الدلال، کتاب اخبار محمد بن عایشه، کتاب اخبار الابجر (الابخر)، کتاب اخبار ابن صاحب الوضو (الضوء)، کتاب الاختیار من الاغانی للواثق، کتاب اللحظ و الاشارات، کتاب الشراب، کتاب مواریث الحکماء، کتاب جواهر الکلام، کتاب الرقص و الزفن، کتاب الندماء، کتاب المنادمات، کتاب النغم و الایقاع و عدد مهاله، کتاب اخبار الهذلیین، کتاب قیان الحجاز، کتاب الرسالة الی علی بن هشام، کتاب منادمة الاخوان و تسامر الخلان، کتاب القیان، کتاب النوادر المتحیره، کتاب الاختیار فی النوادر، کتاب اخبار معبد و ابن سریج و اغانیهما، کتاب اخبار الغریض، کتاب تفصیل الشعر و الرد علی من یحرمه و ینقضه، کتاب اخبار حسّان، کتاب اخبار الاحوص، کتاب اخبار جمیل، کتاب اخبار کُثیِّر، کتاب اخبار النصیب، کتاب اخبار عقیل بن علفه، کتاب اخبار ابن هرمه
[۹] ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۱۷۴.    
و دیوان شعر.
[۱۰] ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۱، ص۲۰۳.    
همچنین کتابی به نام الاغانی به وی نسبت داده شده است.
بنا بر گزارشی، کتابی را خود او نوشته و کتاب دیگری با همین نام برایش نوشته بودند. در گزارشی دیگر از ابوالفرج اصفهانی از وکیع از قول حماد پسر اسحاق موصلی آمده است که پدرش کتاب الاغانی نداشته، بلکه کتابی یازده جلدی به نام السراة (الشرکه) در اختیارش بوده که تنها جلد نخست آن‌را که حکم مقدمه داشته، نوشته بوده است و پس از مرگش، سندی بن علی که ورّاق اسحاق بوده و شریکش، همه آن‌را به نام اسحاق منتشر می‌کند.
[۱۱] ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۱۷۴.    


برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود.
[۱۲] ذهبی، محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، ج۱، ص۳۳۰.    
[۱۳] عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۱، ص۳۵۰.    
[۱۴] حمیری، محمد بن عبدالمنعم، الروض المعطار، ص۵۶۴.    
[۱۵] ابوالبرکات انباری، عبدالرحمن بن محمد، نزهة الالباء، ص۱۳۲.    
[۱۶] تنوخی، محمد بن علی، نشوار المحاضره، ج۷، ص۲۷.    
[۱۷] تنوخی، محمد بن علی، نشوار المحاضره، ج۷، ص۱۳۵.    
[۱۸] ابوعلی قالی، اسماعیل بن قاسم، الامالی، ج۱، ص۱۹۶.    
[۱۹] علم‌الهدی، سیدمرتضی، الامالی، ج۱، ص۳۶۰.    
[۲۰] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۱، ص۱۳.
[۲۱] بیهقی، ابراهیم، المحاسن و المساوی، ص۳۱۸.    
[۲۲] بیهقی، ابراهیم، المحاسن و المساوی، ص۲۴۲.    
[۲۳] ابن‌جوزی، عبدالرحمان بن علی، اخبار النساء، ص۱۰۸.    
[۲۴] ابوعبید بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، ج۴، ص۱۳۶۶.    
[۲۵] زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الابرار، ج۲، ص۴۳۸.    
[۲۶] ابن‌عمرانی، محمد بن علی، الانباء فی تاریخ الخلفاء، ص۱۰۴.    
[۲۷] ابن‌عمرانی، محمد بن علی، الانباء فی تاریخ الخلفاء، ص۸۰.    
[۲۸] ابن‌طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیه، ص۲۰۲ - ۲۰۳.    
[۲۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۷، ص۶۵۰.    
[۳۰] سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲.    
[۳۱] ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۵۳.    
[۳۲] ابن‌عبدربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۷، ص۳۵.    
[۳۳] یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآة الجنان، ج۲، ص۸۶.    
[۳۴] ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۱۰، ص۳۱۴.    
[۳۵] نویری، احمد بن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون الادب، ج۱، ص۱۰۱.    
[۳۶] ابوالفداء، اسماعیل بن علی، المختصر فی اخبار البشر، ج۲، ص۳۸.    
[۳۷] صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۸، ص۳۸۸.
[۳۸] حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۲، ص۵۹۴.    
[۳۹] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۱۷، ص۹۲.    
[۴۰] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۱۱۸.    
[۴۱] ابن تغری بردی، یوسف بن تغری بردی، النجوم الزاهره، ج۲، ص۲۸۰.    
[۴۲] ابن‌عماد حنبلی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۳، ص۱۶۱.    


۱. ↑ ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۱۷۳.    
۲. ↑ ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، ج۵، ص۱۷۷.    
۳. ↑ ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۱، ص۲۰۲.    
۴. ↑ ابن‌معتز، عبدالله بن محمد، طبقات الشعراء، ص۳۵۹.    
۵. ↑ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۳۷-۳۳۸.    
۶. ↑ ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، ج۵، ص۱۷۷.    
۷. ↑ ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج۸، ص۱۴۲.    
۸. ↑ ابوالفرج اصفهانی، على بن حسين، الاغانی، ج۵، ص۱۵۴.
۹. ↑ ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۱۷۴.    
۱۰. ↑ ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۱، ص۲۰۳.    
۱۱. ↑ ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۱۷۴.    
۱۲. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، ج۱، ص۳۳۰.    
۱۳. ↑ عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۱، ص۳۵۰.    
۱۴. ↑ حمیری، محمد بن عبدالمنعم، الروض المعطار، ص۵۶۴.    
۱۵. ↑ ابوالبرکات انباری، عبدالرحمن بن محمد، نزهة الالباء، ص۱۳۲.    
۱۶. ↑ تنوخی، محمد بن علی، نشوار المحاضره، ج۷، ص۲۷.    
۱۷. ↑ تنوخی، محمد بن علی، نشوار المحاضره، ج۷، ص۱۳۵.    
۱۸. ↑ ابوعلی قالی، اسماعیل بن قاسم، الامالی، ج۱، ص۱۹۶.    
۱۹. ↑ علم‌الهدی، سیدمرتضی، الامالی، ج۱، ص۳۶۰.    
۲۰. ↑ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۱، ص۱۳.
۲۱. ↑ بیهقی، ابراهیم، المحاسن و المساوی، ص۳۱۸.    
۲۲. ↑ بیهقی، ابراهیم، المحاسن و المساوی، ص۲۴۲.    
۲۳. ↑ ابن‌جوزی، عبدالرحمان بن علی، اخبار النساء، ص۱۰۸.    
۲۴. ↑ ابوعبید بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، ج۴، ص۱۳۶۶.    
۲۵. ↑ زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الابرار، ج۲، ص۴۳۸.    
۲۶. ↑ ابن‌عمرانی، محمد بن علی، الانباء فی تاریخ الخلفاء، ص۱۰۴.    
۲۷. ↑ ابن‌عمرانی، محمد بن علی، الانباء فی تاریخ الخلفاء، ص۸۰.    
۲۸. ↑ ابن‌طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیه، ص۲۰۲ - ۲۰۳.    
۲۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۷، ص۶۵۰.    
۳۰. ↑ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۱۲، ص۴۸۲.    
۳۱. ↑ ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۵۳.    
۳۲. ↑ ابن‌عبدربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۷، ص۳۵.    
۳۳. ↑ یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآة الجنان، ج۲، ص۸۶.    
۳۴. ↑ ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۱۰، ص۳۱۴.    
۳۵. ↑ نویری، احمد بن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون الادب، ج۱، ص۱۰۱.    
۳۶. ↑ ابوالفداء، اسماعیل بن علی، المختصر فی اخبار البشر، ج۲، ص۳۸.    
۳۷. ↑ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۸، ص۳۸۸.
۳۸. ↑ حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۲، ص۵۹۴.    
۳۹. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۱۷، ص۹۲.    
۴۰. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۱۱۸.    
۴۱. ↑ ابن تغری بردی، یوسف بن تغری بردی، النجوم الزاهره، ج۲، ص۲۸۰.    
۴۲. ↑ ابن‌عماد حنبلی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۳، ص۱۶۱.    


پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۱۶۹، برگرفته از مقاله «ابوالحسین اسحاق بن ابراهیم کاتب».



جعبه ابزار