ابومحمد بطلیوسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَطَلْیَوْسی، ابومحمّد عبداللّه بن محمّدبن السیّد،
ادیب،
نحوی،
فیلسوف و فقیه مالکی اندلسی مشهور به ابن السیّد است.
پدرش محمدبن السیّد، اهل شَلَب بود.
ابومحمد در۴۴۴ در
بطلیوس ، از شهرهای استان
مارده (
مریذا ) در
اندلس متولد
و بدانجا منسوب شد.
بطلیوسی بیشترین سالهای زندگانی خود را در دوران پرآشوب ملوک الطوایف اندلس سپری کرد
و از محضر دو
استاد ، یکی برادرش علی بن محمّد بطلیوسی، دیگری همشهریش عاصم بن ایوّب بطلیوسی بهره گرفت؛ سپس به
قرطبه رفت تا از محضر ابوعلی غسانی از محدثان بزرگ قرطبه، استفاده کند.
به گمان قوی، بطلیوسی از قرطبه به طُلَیطُلَه رفته
و در آن‌جا با ابوالحسن
راشدبن عریف ، منشی دربار ذی النون، روابط دوستانه
و فرهنگی نزدیکی برقرار کرده است.
بطلیوسی با ابومروان عبدالملک بن رَزین، حاکم شَنتَ ماریه (سنت مریه)
و سپس با ابو عیسی بن لبّون، حاکم مُربَیطَر، نیز مناسبات استواری به هم رساند؛ اما چون به علتی ناشناخته مورد بی مهری قرار گرفت، به سَرَقُسطه گریخت.
المستعین، حاکم سرقسطه از سوی یوسف بن تاشفین (متوفی ۵۴۳)، که از وضعیت ناگوار وی آگاه شد، وی را بنواخت
و بطلیوسی نیز در
مدح وی، قصیده ای سرود.
بعد از ورود مرابطون به اندلس (۴۸۴ـ۵۳۹)،
بطلیوسی به دربار آنان راه یافت
و با استفاده از
آرامش و امنیتی که در سرتاسر اندلس پدید آمده بود، برای
تدریس و پژوهش و تألیف در بَلَنْسیه فرصتی مناسب پیدا کرد.
به نظر می‌رسد که بطلیوسی در اواخر عمر خود به اِشبیلیَه رفته
و در همین سفر شاگردش
ابن بشکوال (۴۹۴ـ ۵۷۸) از او
دانش اندوخته باشد.
بطلیوسی در نیمه
رجب ۵۲۱ درگذشت.
نام برخی از استادان بطلیوسی در منابع،
و نیز در کتابهای خود وی، آمده است که از آن جمله اند :
۱) برادرش، علی بن محمد معروف به خَیطال که در
علم لغت و حفظ و ضبط آن پیشگام بود
و از ابوبکربن غُراب
روایت می‌کرد.
او در حدود۴۸۸، در
قلعه رباح ، در حالی که در بازداشت بود، درگذشت.
بطلیوسی نزد برادر خود کتابهای المُبَرّز فی اللغه ابوعبدالله محمدبن یونس حجازی؛ النوادر ابن مِقسَم مُقری عطار؛
القلب والابدال، الاصوات، النبات، الفرق، خلق الانسان، معانی الابیات
و الاضداد ابن سکیّت؛ اختیارات مفضّل؛ اختیارات اصمعی؛ اراجیز عَجاج؛
و سِقط الزند
و الضوء ابوالعلاء مَعری را خوانده
و همه را از برادرش روایت کرده است.
۲) ابوبکر عاصم بن ایوب بطلیوسی اندلسی (متوفی ۴۹۴) صاحب شرح معلقات
که بطلیوسی از وی روایت کرده است.
۳) ابوسعید وراق که بطلیوسی از وی کتاب مقاتل الفُرسان
و اختیارات اصمعی را روایت کرده است.
۴) ابوعلی غسانی.
۵) ابوالفضل بغدادی.
تعداد شاگردان بطلیوسی را بیش از هشتاد تن گفته اند
که برخی از مهمترین ایشان عبارت‌اند از:
۱) ابونصر فتح بن محمد قَیسی کاتب، معروف به فتح بن خاقان (متوفی ۵۲۸).
وی زندگینامه بطلیوسی را به رشته
تحریر درآورده است.
۲) ابوالحسین عبدالملک بن محمدبن هشام قیسی (متوفی ۵۵۱)، معروف به ابن الطّلا،
فقیه و محدث که بسیاری از کتابهای استادش را روایت کرده است.
۳) ابومحمد عبدالله بن احمدبن سعید (متوفی ۵۶۶)، معروف به ابن موجوال، فقیه اهل بلنسیه که کتابهای استادش را روایت کرده است.
۴) ابوالحسن علی بن ابراهیم بن محمدبن سعدالخیر انصاری (متوفی ۵۷۱)، ادیب بلنسیه.
وی کتاب الحلل فی شرح الجمل را بعد از فوت استادش تکمیل کرد.
۵) ابوبکر احمدبن ابی المطرف.
۶) احمدبن محمدبن احمدبن حصن.
۷) محمدبن عبیدالله الخشنی
تألیفات
و آثار بطلیوسی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد :
به نوشته فرطوسی،
بعضی آثار چاپ شده بطلیوسی عبارت است از: الاسم
و المسمی؛ الاقتضاب فی شرح ادب الکتاب؛ الانتصار ممن عدل عن الاستبصار؛
الحدائق فی المطالب العالیه الفلسفیه العویصه، الحلل فی اصلاح الخلل من کتاب الجمل؛ رساله کتب بها الی قبر النبی (ص)
و بعث معها بشعر الی مکه
و المسائل و الاجوبه.
شرح سقط الزند بطلیوسی از کاملترین شرح‌ها بر سِقط الزند
و حاوی تحقیقهای لغوی
و مسائل نحوی فراوانی است.
به ضمیمه این شرح، شرح المختار فی لزومیات ابی العلاء است که حاوی شرح
قصاید برگزیده از دیوان لزومیات ابوالعلاء است که بطلیوسی آن را به صورت الفبایی تنظیم کرده است.
از دیگر کتابهای چاپ شده وی می‌توان از المثلث
و الفرق بین الاحرف الخمسه نیز نام برد.
الفرق در پنج باب نوشته شده
و موضوع آن بحث در کلماتی است که یکی از
حروف آن‌ها ظ، ض، ذ، س
و صیا حروفی
تلفظ مشابه با این حروف باشد.
ارجوزه فی المساجله باسم الرجل
و ابنه
و بلده
و قبیلته؛ حکایه؛ شرح الخمسه المقالات الفلسفیه؛
المسائل شرح ابیات الجمل
طرز علی الکامل للمبرّد.
ابیات المعانی؛ شرح اصلاح لمنطق
اثبات النبوات؛ شرح موطأ
مالک بن انس الانساب؛ شرح الجمل فی النحو؛ شرح دیوان المتنبی؛ شرح فصیح ثعلب
التذکره الادبیه
جزء فیه علل الحدیث؛ شرح ابیات المعانی؛ القراءات
الدوائر
رساله کتب بها الی عبدالله بن محمدبن خلاصه؛ قصیده فی رثاء دیک؛ فهرسه ابن السید.
(۱) ابن أبّار، التکمله لکتاب الصّله، چاپ عبدالسلام هراش، بیروت ۱۹۹۵.
(۲) ابن أبّار، المعجم فی اصحاب القاضی الامام ابی علی الصّدفی، چاپ کودیرا، مادرید ۱۸۸۵.
(۳) ابن بشکوال، کتاب الصله، قاهره ۱۹۶۶.
(۴) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ محمد محی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۹۴۸.
(۵) ابن سعید مغربی، المغرب فی حلی المغرب، چاپ شوقی ضیف، قاهره ۱۹۶۴.
(۶) محمدبن خیر اشبیلی، فهرسه ما رواه عن شیوخه من الدواوین المصنّفه فی ضروب العلم
و انواع المعارف، چاپ زهیر فتح الله، بغداد ۱۹۶۳.
(۷) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۵، ترجمه رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵.
(۸) عبدالله بن محمد بطلیوسی، الفرق بین الحروف الخمسه، چاپ عبدالله ناصیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۹) عبدالله بن محمد بطلیوسی، المثلث، چاپ صلاح مهدی فرطوسی، بغداد ۱۹۸۱.
(۱۰) عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانه الادب
و لب لباب لسان العرب، بولاق ۱۲۹۹، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۱۱) ابراهیم بن محمد بلفیقی، المقتضب من کتاب تحفه القادم لابن الا بّار، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۲) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۳) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللّغوییّن والنّجاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴-۱۹۶۵.
(۱۴) احمدبن یحیی ضبّی، بغیه الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، قاهره ۱۹۶۷.
(۱۵) محمدبن یعقوب فیروزآبادی، البلغه فی تاریخ ائمه اللغه، چاپ محمد مصری، دمشق ۱۹۷۲.
(۱۶) علی بن یوسف قفطی، انباه الرّواه علی انباه النّحاه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
(۱۷) هانری کوربن، تاریخ الفلسفه الاسلامیه، ترجمه نصیر مرّوه
و حسن قبیسی، بیروت ۱۹۶۶؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بَطَلْیَوْسی»، شماره۱۴۴۷.
