• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابونصر ابن‌صباغ

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبْن‌ِ صَبّاغ‌، ابونصر عبدالسید بن‌ محمد بغدادی‌ (۴۰۰-۴۷۷ق‌/ ۱۰۱۰-۱۰۸۴م‌)، فقیه‌ شافعی است‌.



ابوالفدا
[۱] اسماعیل‌ ابوالفدا، المختصر فی‌ اخبار البشر، ج۲، ص۱۸۶، بیروت‌، دارالمعرفة.
نام‌ وی‌ را یوسف‌ ضبط کرده‌ است‌. وی‌ در بغداد متولد شد و از افرادی‌ چون‌ ابوالحسین‌ محمد ابن‌ حسین‌ فضل‌ قَطّان‌ و ابوعلی‌ حسن‌ بن‌ شاذان‌ حدیث‌ شنید و نزد قاضی‌ ابوالطیب‌ طاهر بن‌ عبدالله‌ طبری‌ فقه‌ آموخت‌.
[۲] عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۹، ص۱۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
[۳] محمد ذهبی، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۴۶۴، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و محمد نعیم‌ العرقسوسی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
[۴] عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۳، ص۲۳۱، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.



ابن‌ جوزی‌
[۵] عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۹، ص۱۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
وی‌ را همپایه ابواسحاق‌ شیرازی‌، فقیه‌ بزرگ‌ شافعی‌، دانسته‌ است‌. ابن‌ عقیل‌ حنبلی‌ نیز او را یکی‌ از سه‌ فردی‌ دانسته‌ که‌ با آنان‌ ملاقات‌ داشته‌ و دارای‌ شرایط اجتهاد مطلق‌ بوده‌اند.
[۶] عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۳، ص۲۳۱، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.
اینکه‌ قاضی‌ القضاة ابن‌ ماکولا در ۴۴۴ق‌/ ۱۰۵۳م‌ شهادت‌ وی‌ را نافذ شمرده‌
[۷] عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۸، ص۱۵۴، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
و ابن‌ جوزی‌
[۸] عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۹، ص۱۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
او را مدح‌ کرده‌، بیانگر مقبولیت‌ شخصیت‌ او نزد ایشان‌ است‌.


درپی‌ گشایش‌ نظامیه بغداد در ۱۰ ذیقعده ۴۵۹ق‌/ ۲۳ سپتامبر ۱۰۶۷ و امتناع‌ اولیه ابواسحاق‌ شیرازی‌ از تدریس‌، ابن‌ صباغ‌ به‌ عنوان‌ نخستین‌ مدرس‌ نظامیه‌ در آن‌جا به‌ تدریس‌ پرداخت‌،
[۹] عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۸، ص۲۴۶، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
اما پس‌ از ۲۰ روز با کوشش‌ شاگردان‌ ابواسحاق‌، وی‌ به‌ تدریس‌ در نظامیه‌ راضی‌ گردید و ابن‌ صباغ‌ برکنار شد.
[۱۰] عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۸، ص۲۴۷، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
از این‌ تاریخ‌ تا ۱۳ شعبان‌ ۴۶۷ق‌/ ۳ آوریل‌ ۱۰۷۵م‌ که‌ به‌ همراه‌ مؤید الملک‌ فرزند نظام‌ الملک‌ و ابواسحاق‌ و سایر بزرگان‌ در مراسم‌ بیعت‌ خلیفه‌ المقتدی‌ بامرالله‌ حضور یافت‌،
[۱۱] احمد قلقشندی‌، مآثر الانافة، ج۲، ص۱، به‌ کوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، کویت‌، ۱۹۶۴م‌.
درباره او اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌. در ۴۷۶ق‌/ ۱۰۸۳م‌ پس‌ از مرگ‌ ابواسحاق‌ به‌ حکم‌ مؤید الملک‌ مدت‌ کوتاهی‌ ابوسعدِ متولی‌، عهده‌دار تدریس‌ در نظامیه‌ شد،
[۱۲] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۱۳۳.
اما با دستور نظام‌ الملک‌ مبنی‌ بر مقدم‌ داشتن‌ ابن‌ صباغ‌ بر ابوسعد، تدریس‌ در نظامیه‌ به‌ او واگذار شد،
[۱۳] عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۱۳۱، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ الجبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
تا اینکه‌ بعد از مدتی‌ تدریس‌ در ۴۷۷ق‌ به‌ علت‌ نابینایی‌ وی‌، ابوسعد دوباره‌ به‌ جای‌ او عهده‌دار تدریس‌ در نظامیه‌ گردید.
[۱۴] عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۱۳۱، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ الجبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
ابن‌ صباغ‌ به‌ تشویق‌ خانواده‌اش‌ برای‌ پس‌ گرفتن‌ این‌ مقام‌ به‌ قصد دیدار با نظام‌الملک‌ عازم‌ اصفهان‌ شد، اما نظام‌الملک‌ درخواست‌ او را نپذیرفت‌ و دستور داد تا مدرسه‌ای‌ دیگر برای‌ وی‌ ساخته‌ شود.


ابن‌ صباغ‌ به‌ بغداد بازگشت‌ و ۳ روز بعد از مراجعت‌
[۱۵] عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۲، ص۲۳۱، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.
درگذشت‌ و در خانه‌اش‌ در درب‌ سلولی‌ کرخ‌ دفن‌ شد، اما بعد جسد وی‌ به‌ مقبره باب‌ حرب‌ بغداد انتقال‌ یافت‌.
[۱۶] عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۹، ص۱۳، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
ابن‌ صباغ‌ احتمالاً مسافرتهای‌ علمی‌ نیز داشته‌ است‌ و نوشته‌اند که‌ مشیخه ابن‌ عرفه‌ را در اصفهان‌ تدریس‌ کرده‌ است‌.
[۱۷] احمد ابن‌ دمیاطی‌، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۱۶۳، به‌ کوشش‌ قیصر ابوفرح‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۸م‌.



از شاگردان‌ مشهور وی‌ می‌توان‌ از فرزندش‌ علی‌، ابونصر غازی‌، اسماعیل‌ بن‌ احمد معروف‌ به‌ ابن‌ سمرقندی‌، مؤتمن‌ بن‌ احمد، معروف‌ به‌ ساجی‌، ابوعلی‌ حسن‌ بن‌ ابراهیم‌ فارقی‌، ابوبکر محمد بن‌ احمد شاشی‌ و ابومحمد قاسم‌ بن‌ علی‌ بصری‌ صاحب‌ مقامات‌ حریری‌ را نام‌ برد.
[۱۸] محمد ذهبی، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۴۶۴، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و محمد نعیم‌ العرقسوسی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
[۱۹] محمد ذهبی، العبر، ج۲، ص۳۹۱، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
[۲۰] محمد ذهبی، العبر، ج۲، ص۴۳۳، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
[۲۱] احمد ابن‌ دمیاطی‌، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۳، به‌ کوشش‌ قیصر ابوفرح‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
[۲۲] ابوبکر ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۱، ص۳۲۱، به‌ کوشش‌ عبدالعلیم‌ خان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۸ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
خطیب‌ بغدادی‌ با وجود اینکه‌ به‌ سال‌ از وی‌ بزرگ‌تر بوده‌، از او روایت‌ کرده‌ است‌.
[۲۳] احمد ابن‌ دمیاطی‌، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۱۶۳، به‌ کوشش‌ قیصر ابوفرح‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
سبکی‌
[۲۴] عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۳، ص۲۳۲-۲۳۷، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.
برخی‌ از آراء خاص‌ وی‌ را آورده‌ است‌، از جمله‌ اینکه‌ او بیع‌ باب‌ تعلیق‌ ایجاب‌ را (یعنی‌ اینکه‌ فروشنده‌، ایجاب‌ خود را منوط به‌ قبول‌ خریدار کند) صحیح‌ نمی‌شمرده‌ و نیز معتقد بوده‌ که‌ اگر کسی‌ روزه‌ای‌ نذر کند و شمار روزهای‌ آن‌ نذر را معین‌ ننماید، روزه یک‌ روز کافی‌ نیست‌ و چون‌ کمترین‌ حد روزه شرعی‌ ۳ روز است‌، باید ۳ روز روزه‌ بگیرد.


گرچه‌ آثاری‌ چون‌ الشامل‌ در فروع‌ فقه‌ شافعی‌، الکامل‌ در خلاف‌ شافعیه‌ و جنفیه‌، تذکرة العالم‌، الطریق‌ السالم‌،
[۲۵] عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۹، ص۱۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
کفایة المسائل‌ یا السائل‌
[۲۶] ابن‌ اثیر، الکامل‌، ج۱۰، ص۱۴۱.
[۲۷] احمد ابن‌ دمیاطی‌، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۱۶۳، به‌ کوشش‌ قیصر ابوفرح‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
و العدة یا العمدة
[۲۸] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۲۱۷.
[۲۹] ابوبکر ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۱، ص۲۷۰، به‌ کوشش‌ عبدالعلیم‌ خان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۸ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
[۳۰] عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۳، ص۲۳۰، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.
به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ و به‌ گفته سبکی‌
[۳۱] عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج، ص۲۳۳، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.
فتاوی‌ ابن‌ صباغ‌ توسط برادرزاده‌اش‌ جمع‌آوری‌ شده‌ بود، اما جز الشامل‌ و الطریق‌ السالم‌ از دیگر آثار وی‌ چیزی‌ در دست‌ نیست‌. برخی‌ نسخه‌های‌ کتاب‌ الشامل‌ در کتابخانه‌های‌ توپکاپی‌ به‌ شماره ۴۳۵۶ دارالکتب‌ مصر
[۳۲] خدیویه‌، فهرست‌، ج۳، ص۲۳۴.
[۳۳] سید، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۱، ص۳۰۵، قاهره‌، ۱۹۵۴م‌.
[۳۴] سید، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۱، ص۳۰۶، قاهره‌، ۱۹۵۴م‌.
وجود دارد و یک‌ نسخه خطی‌ از کتاب‌ الطریق‌ السالم‌ الی‌ الله‌ در کتابخانه ایاصوفیا موجود است‌.
[۳۵] سید، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۱، ص۱۷۲، قاهره‌، ۱۹۵۴م‌.
گفتنی‌ است‌ که‌ حاجی‌ خلیفه‌
[۳۶] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌، ج۱، ص۱۰۴.
کتابی‌ با عنوان‌ الاشعار بمعرفه اختلاف‌ علماء الامصار را به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌ که‌ در منابع‌ دیگر دیده‌ نمی‌شود.


(۱) ابن‌ اثیر، الکامل‌.
(۲) عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
(۳) ابن‌ خلکان‌، وفیات‌.
(۴) احمد ابن‌ دمیاطی‌، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، به‌ کوشش‌ قیصر ابوفرح‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
(۵) ابوبکر ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ الشافعیة، به‌ کوشش‌ عبدالعلیم‌ خان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۸ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
(۶) اسماعیل‌ ابوالفدا، المختصر فی‌ اخبار البشر، بیروت‌، دارالمعرفة.
(۷) عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ الجبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
(۸) حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌.
(۹) خدیویه‌، فهرست‌.
(۱۰) محمد ذهبی، سیراعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و محمد نعیم‌ العرقسوسی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
(۱۱) محمد ذهبی، العبر، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
(۱۲) عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.
(۱۳) سید، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، ۱۹۵۴م‌.
(۱۴) احمد قلقشندی‌، مآثر الانافة، به‌ کوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، کویت‌، ۱۹۶۴م‌.


۱. اسماعیل‌ ابوالفدا، المختصر فی‌ اخبار البشر، ج۲، ص۱۸۶، بیروت‌، دارالمعرفة.
۲. عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۹، ص۱۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
۳. محمد ذهبی، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۴۶۴، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و محمد نعیم‌ العرقسوسی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۴. عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۳، ص۲۳۱، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.
۵. عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۹، ص۱۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
۶. عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۳، ص۲۳۱، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.
۷. عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۸، ص۱۵۴، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
۸. عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۹، ص۱۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
۹. عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۸، ص۲۴۶، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
۱۰. عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۸، ص۲۴۷، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
۱۱. احمد قلقشندی‌، مآثر الانافة، ج۲، ص۱، به‌ کوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، کویت‌، ۱۹۶۴م‌.
۱۲. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۱۳۳.
۱۳. عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۱۳۱، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ الجبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۱۴. عبدالرحیم‌ اسنوی‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۲، ص۱۳۱، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ الجبوری‌، بغداد، ۱۳۹۱ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۱۵. عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۲، ص۲۳۱، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.
۱۶. عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۹، ص۱۳، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
۱۷. احمد ابن‌ دمیاطی‌، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۱۶۳، به‌ کوشش‌ قیصر ابوفرح‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
۱۸. محمد ذهبی، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۴۶۴، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و محمد نعیم‌ العرقسوسی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۱۹. محمد ذهبی، العبر، ج۲، ص۳۹۱، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۲۰. محمد ذهبی، العبر، ج۲، ص۴۳۳، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۲۱. احمد ابن‌ دمیاطی‌، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۳، به‌ کوشش‌ قیصر ابوفرح‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
۲۲. ابوبکر ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۱، ص۳۲۱، به‌ کوشش‌ عبدالعلیم‌ خان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۸ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
۲۳. احمد ابن‌ دمیاطی‌، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۱۶۳، به‌ کوشش‌ قیصر ابوفرح‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
۲۴. عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۳، ص۲۳۲-۲۳۷، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.
۲۵. عبدالرحمان ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۹، ص۱۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۵۹ق‌.
۲۶. ابن‌ اثیر، الکامل‌، ج۱۰، ص۱۴۱.
۲۷. احمد ابن‌ دمیاطی‌، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۱۶۳، به‌ کوشش‌ قیصر ابوفرح‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
۲۸. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۳، ص۲۱۷.
۲۹. ابوبکر ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۱، ص۲۷۰، به‌ کوشش‌ عبدالعلیم‌ خان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۸ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
۳۰. عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۳، ص۲۳۰، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.
۳۱. عبدالوهاب سبکی‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج، ص۲۳۳، قاهره‌، ۱۳۲۴ق‌.
۳۲. خدیویه‌، فهرست‌، ج۳، ص۲۳۴.
۳۳. سید، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۱، ص۳۰۵، قاهره‌، ۱۹۵۴م‌.
۳۴. سید، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۱، ص۳۰۶، قاهره‌، ۱۹۵۴م‌.
۳۵. سید، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۱، ص۱۷۲، قاهره‌، ۱۹۵۴م‌.
۳۶. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌، ج۱، ص۱۰۴.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابونصر ابن‌صباغ»، ج۴،ص۱۴۰۴.    



جعبه ابزار