الجواهر فی تفسیر القرآن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الجواهر فی تفسیر القرآن
این تفسیر مشهورترین اثر تفسیر علمی فراگیر دوره معاصر، نوشته
شیخ طنطاوی جوهری است. الجواهر، در ۲۵ جلد به اضافه یک جلد پیوست که به گفته وی خواسته است در آن، برخی از بدایع هستی را که در تفسیر نیاورده روشن کند. این تفسیر اولین و تنها تفسیر کاملی است که با نگرش علمی به‌طور گسترده تدوین شده است.
وی در سال ۱۲۸۷ در
مصر متولد شد و تحصیلات خود را در مراکز علمی مختلف
قاهره گذراند. او نزدیک به سی عنوان تالیف دارد که در آنها توجه بسیاری به علوم شده است. تفسیر جواهر از آخرین نوشته‌های اوست که در سال ۱۳۵۶ پایان یافت. او در سال ۱۳۵۸ درگذشت.
طنطاوی معتقد بود که معجزات علمی قرآن پیوسته و روز به روز (با پیشرفت علم) آشکارتر می‌شود و هنوز هم گنجینه‌های علمی قرآن مکشوف نگشته است و با گذشت زمان به‌تدریج آشکار می‌گردد.
وی از کودکی، خود را مشتاق کشفیات جدید علمی، عجایب هستی، شگفتی‌های طبیعت و اسرار و رموز آسمان‌ها و زمین و زیبایی‌های آنها دید.
در مقدمه تفسیرش می‌گوید: هنگامی که به
امت اسلامی و تعالیم دینی می‌اندیشیدم دریافتم که بیشتر خردمندان و دانشمندان از این معانی (آیات علمی در قرآن) روی گردان و از سیر و کاوش در آن غافل و بی‌خبرند و تنها تعداد اندکی به
آفرینش جهان و غرایب و شگفتی‌های آن می‌اندیشند. از این‌رو به تالیف کتاب‌های مختلفی آغاز کردم؛ از جمله، نظام العالم و الام، جواهر العلوم، التاج المرصع، جمال العالم و... و در این کتاب‌ها آیات قرآن را با شگفتی‌های هستی در آمیختم و آیات وحی الهی را متناسب با عجایب خلقت مطرح کردم.
ولی او متوجه شد که این کتاب‌ها به رغم کثرت و انتشار و ترجمه آنها به زبا‌ن‌های دیگر همچون اردو، قفقازی و روسی، عطش درونی وی را آرام نساخت؛ بنابراین به درگاه خداوند متوسل شد تا او را در تالیف تفسیری فراگیر که منطبق و مشتمل بر همه دستاوردهای علمی بشر باشد، موفق گرداند. خداوند هم او را در نوشتن این تفسیر ارزشمند توفیق داد.
وی می‌نویسد: در قرآن متجاوز از ۷۵۰ آیه در مورد علوم مختلف وجود دارد؛ در حالی که
آیات فقهی قرآن که در آنها صراحتا به مباحث فقهی پرداخته شده، بیشتر از ۱۵۰ آیه نیست.
وی در آیه تفسیر بکرات به مسلمانان هشدار می‌دهد که در آیات قرآن بیاندیشند تا به حقوق و علوم هستی پی ببرند؛ و آنان را به عمل کردن بر طبق
قرآن تشویق می‌کند و کسانی را که از این همه آیات علمی قرآن غفلت ورزیده‌اند محکوم می‌داند.
وی ابتدا آیات را ذکر می‌کند و سپس آنها را از نظر لفظی (به طور مختصر) توضیح می‌دهد. او در این کار از کتب متداول تفسیر فراتر نمی‌رود و به سرعت از این تفسیر که خود آن را تفسیر لفظی می‌نامد می‌گذرد و به مباحث علمی که آن را لطائف یا جواهر می‌نامد وارد می‌شود. این مباحث عبارت است از مجموعه نظریات علمای شرق و غرب در عصر حاضر.
هدف او این است که به مسلمانان و دیگران بفهماند که قرآن پیشتاز این آراء و نظریات است و پیش از رسیدن دانشمندان به این حقایق، به آنها اشاره کرده است. وی در این تفسیر، به تفصیل در مورد انواع و اشکال گیاهان و حیوانات و مناظر طبیعی و تجربیات علمی سخن می‌گوید تا مساله را در نظر خواننده روشن کند و حقیقت را در برابر وی مجسم کند، اما در طرح این مباحث از حد اعتدال تجاوز کرده است.
اشکالی که بر وی گرفته‌اند این است که برخی از حقایق دینی را طبق آرای
افلاطون در کتاب جمهوریت یا بر اساس نظریات فلاسفه اخوان الصفا تشریح نموده و خشنودی خود را نسبت به این نظریات اظهار کرده؛ در حالی که با گفتار سلف و
مکتب اشعری مخالفت کرده است. (از این‌رو، دولت سعودی دستور مصادره کتاب را صادر کرد و مانع ورود آن به کشور شد. این‌مطلب در پیامی که طنطاوی به پادشاه عربستان نوشته آمده است.
)
او همچنین بسیاری از علوم قرآنی را به وسیله حساب جمل استخراج کرده است؛ در حالی که این شیوه نه درست است و نه پذیرفتنی.
ذهبی می‌گوید: این عارضه‌ای است که از
یهود به
مسلمانان سرایت کرده و بر عقول و اذهان بسیاری از ساده‌لوحان چیره گشته است.
علاوه بر این، درمی‌یابیم که مولف،
آیات قرآن را بر اساس نظریات جدید علمی (که هنوز به‌طور کامل تثبیت نشده است) تفسیر می‌کند. در واقع، دچار گونه‌ای تکلف شده است که اگر مقصد و هدف قرآن را کم‌رنگ و مبهم نکند، دست‌کم بر درخشش آن پرده می‌افکند. با‌اندک مراجعه به این تفسیر متوجه این انتقاد خواهید شد.
ذهبی نمونه‌هایی از روش ضعیف و بیمارگونه‌ای را که در این کتاب به‌کار رفته یادآور می‌شود و در پایان نتیجه می‌گیرد که این کتاب در اصل یک دایرة المعارف علمی است که به هر فنی (در حد گسترده) وارد شده است؛ چنانکه می‌توان این تفسیر را (همانند
تفسیر فخر رازی) این‌گونه توصیف کرد: در آن، همه چیز هست، جز تفسیر؛ بلکه می‌توان گفت این کتاب از کتاب
فخر رازی، به این توصیف شایسته‌تر است. طنطاوی در مورد هر آیه‌ای که به گمانش دلالت بر یک موضوع علمی دارد در آسمان خیال خود به پرواز در می‌آید و به سیر و سیاحت می‌پردازد و با همین اندیشه به جوانب مختلف آن علم می‌پردازد تا آیات آفاق و انفس را بر همگان آشکار سازد و ثابت کند که قرآن مبین همه علومی است که انسان به دست آورده است: «ما فرطنا فی الکتاب من شیء؛
ما هیچ چیز را در کتاب (قرآن) فروگذار نکرده‌ایم.» ولی این‌کار، در واقع دور نمودن قرآن از مقصد اصلی خویش است و شاید در بسیاری از موارد بر شان و منزلت آن ضربه وارد می‌کند. از لابه‌لای این تفسیر مشخص است که مولف به علت پرداختن به این روش تفسیری، مورد نکوهش علما واقع شده است. این گرایش تفسیری، نزد بسیاری از‌اندیشمندان روشنفکران پذیرفته نشد.
