الرعایة لحقوق الله (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الرعایة لحقوق الله»، اثر حارث بن اسد محاسبی (ت ۲۴۳ ق)، کتابی است جامع و مفید درباره مراحل سلوک اخلاقی و عرفانی که به
زبان عربی و در نیمه اول
قرن سوم هجری نوشته شده است.
هدف نویسنده از تالیف این کتاب، نشان دادن طریقه درست زندگی دینی و محاسبه نفس است. وی در این اثر، نفس را مایه
غرور دانسته و محاسبه و مراقبت از اصول نفس را باعث نجات (آشنایی با تنی چند از
صوفیه ایران ).
اثر حاضر، مهم‌ترین و مشهورترین اثر محاسبی بوده و تقریبا اکثر نویسندگان پس از او که کتابی درباره صوفیه نوشته‌اند، از او و اثرش نام برده‌اند، به همین خاطر، این اثر، مورد توجه ویژه علمای قدیم و جدید واقع شده است؛ این مطلب، نشان از اهمیت و جایگاه ویژه این کتاب دارد.
درباره این اثر گفته‌اند که اگر از محاسبی فقط همین کتاب برجا می‌ماند، برای
دلالت بر عظمت وی بس بود، زیرا پاره‌ای دیگر از آثار وی، همچون «التوهم»، «الزهد» و «المکاسب و بدء من اناب الی الله»، با آن پیوند استواری دارد و محتویات دو کتاب دیگرش، «المسائل فی اعمال القلوب» و «آداب النفوس»، را نیز با تفصیلی منظم تر و بیانی کامل تر در آن می‌توان یافت
.
بروکلمان این کتاب را زیباترین اثری دانسته است که
مسلمانان درباره حیات باطنی
انسان نوشته‌اند
.
کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز گردیده است. مطالب، ذیل هشت بخش (تحت عنوان کتاب) و به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شده و مباحث، مشتمل بر شصت و دو باب می‌باشد که در آن به تفصیل از نحوه رعایت حقوق
خداوند سخن به میان آمده است؛ حقوقی که رعایت آن‌ها، سبب پاکی و
طهارت سالک از
ریا ، عجب،
کبر و سایر صفات ذمیمه می‌گردد.
اعتماد اصلی نویسنده در تدوین کتاب خویش بر
آیات قرآن ،
سنت نبوی و پس از آن، آثار علما و اقوال گذشتگان بوده که دقت و غوص در معانی زهدیه و دقائق نفسیه در هر موضوع را بدان‌ها افزوده و بدین ترتیب، بر غنای مطالب، افزوده است. اما آنچه در مطالعه کتاب باید مورد توجه قرار گیرد، آن است که وی در اسناد
احادیث ، اهتمام خاصی نداشته و لذا در میان
روایات نقل شده، برخی ضعیف بوده و قابل اعتماد نمی‌باشد.
در مقدمه محقق، ضمن اشاره به زندگی نامه محاسبی،
مذهب وی در تعبد و جایگاه او در میان محدثین، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
اولین باب، در مورد معرفت تقوی و ماهیت آن می‌باشد. به نظر نویسنده، شرک بالاترین
گناهان می‌باشد؛ زیرا به اعتقاد او، تقوی عبارت است از دوری از
شرک و گناهان پایین تر از آن و هر چیزی که خداوند از آن نهی فرموده و موجب تضییع واجبی می‌گردد که خداوند آن را واجب گردانیده است.
در باب دوم که بسیار مختصر می‌باشد، به معرفت «حذر» و «خوف» از مقامی که صداها در آن خاشع شده، جباران ذلیل گردیده و متکبران، فروتن می‌گردند، توصیه شده است
.
در باب سوم، از اولین مقام سالک که همان تقوای الهی در آشکار و نهان می‌باشد، بحث به میان آمده است. از جمله آیاتی که در این باب، مورد اسنتاد قرار گرفته، عبارت است از: «ان الله مع الذین اتقوا و الذین هم محسنون».
ابواب بعدی که تحت عنوان خاصی تنظیم نشده‌اند، عبارتند از: شرح تقوی، معرفت ورع، تعریف «المغتر نفسه»، آنچه که
واجب است عبد به آن معرفت داشته و در آن تفکر کند، محاسبه نفس در اعمال آینده، منازل توابین، آنچه که عبد را به
توبه و ترک اصرار بر گناه وامی دارد، خوف از وعید الهی، عزم بر توبه و ترک اصرار بر گناه، معرفت تذکر و احوال آن، ملزمات قلب در معرفت نفس، معرفت حقوق الله به واسطه اسباب و علل آن، رعایت حقوق خداوند در اعتقادات قلبی، جایگاه کسانی که اهل رعایت حقوق الهی هستند، اعمال قلب و جوارح، آفات روزه، جایگاه کسانی که اصرار بر
گناه می‌کنند و...
.
ابواب دیگری در کتاب وجود دارند که در هشت بخش زیر جای گرفته‌اند:
«کتاب الریاء:» که از جمله ابواب آن عبارتند از: توصیف ریاء؛ شرح ریاء و دلیل بر آن؛ شناخت انواع ریاء؛ آنچه که باعث انگیزه بر ریاء می‌گردد؛ خوف از مذمت؛ آنچه که انگیزه ریاء را از بین می‌برد؛ آنچه که به واسطه آن، ریاء منتفی می‌گردد؛ منازل
ریاء و اوقات آن؛ بالاترین و پایین‌ترین درجه ریاء؛ ذم ریاء و
عجب و...
«برادری و معرفت نفس:» در این بخش که مختصر می‌باشد، در ابتدا، آنچه که باعث عزم بر توبه و بازگشت از گناه و تقویت عبد در تقوی و مخالفت با شهوات و هوای نفسانی می‌گردد بیان شده و در ادامه، مطالبی پیرامون معاشرت با کسانی که در مجالست با ایشان، دین آدمی سالم نمی‌ماند، مطرح شده است.
«تنبیه بر معرفت نفس و شناخت افعال سوء و انگیزه‌های هوای نفس:» نویسنده در ابتدای این بخش، در ابتدا به تحذیر از هوای نفس پرداخته و در ادامه، آنچه را که باعث شناخت سوء رغبت نفس می‌گردد، بیان کرده است.
«عجب:» ضمن شرح عجب و دلایل آن، مطالب زیر، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است: عجب در دین؛ عجب به رای خطا؛ آنچه باعث منتفی شدن عجب می‌گردد؛ عجب به
دنیا و نفس؛ عجب به مال و...
«کبر:» در ابتدا، کبر توصیف و شرح شده و در ادامه، کبر به دنیا؛ نفی کبر؛ تکبر به علم؛
تواضع و... ، بررسی شده است.
«غرور:» نویسنده از جمله آفات سلوک را فریفته شدن به رحمت الهی و
عبادات دانسته و ضمن توصیه بر دوری از آن، مطالب زیر را مورد بحث و بررسی قرار داده است: تفاوت میان رجاء و غرور؛ فریفته شدن به اعمال علم؛ فریفته شدن به فقه؛ غرور به حفظ قصص و احادیث
زهد ؛ غرور به جدل و احتجاج؛ غرور به واسطه ورع در طعام و لباس؛ غرور به واسطه عزلت و فرار از مردم و...
«حسد:» از جمله ابواب آن، عبارتند از: تعریف
حسد و تبیین
حرام و مباح آن؛ حسد بر ریاست؛ حسد به واسطه حقارت،
عداوت ، بغض، ظاهر دنیا و عجب؛ مظلمه حسد و...
در آخرین بخش، مطالبی پیرامون تربیت مرید و آداب و خطرات آن مطرح شده است.
از جمله ویژگی‌های کتاب حاضر آن است که جوهره آرائی را که در کتاب دیگر نویسنده آمده، با تاکید بیشتر بر تحدید و ترتیب معانی، در اثر حاضر می‌توان ملاحظه کرد. به کوتاه سخن، جایگاهی را که نویسنده در دانش‌های دینی،
علم اخلاق ، شناخت دقایق روح انسانی، کشف اسرار آن و درمان آن داشته است، تنها با مطالعه این کتاب می‌توان دریافت.
هدف محاسبی از تالیف این کتاب، روشن نمودن این نکته بوده است که انسان برای پیروی از اراده خدا و اجرای آن، چه باید بکند. بیشترین اهتمام در این کتاب، شناخت نهفته‌ها و اسرار قلب‌هاست و با اینکه پس از محاسبی، بزرگانی همچون غزالی در «احیاء العلوم» و ابوطالب مکی در «قوت القلوب» نیز به این موضوع پرداخته‌اند، اما- چنان که ماسینیون تصریح کرده است- هیچ یک در شناخت تسلسل احوال نفس و تحلیل‌های نفسی و در شیوه علم النفس تجربی، به محاسبی نرسیده‌اند
.
این کتاب را نخستین بار مارگارت اسمیت در ۱۳۱۹ ش/ ۱۹۴۰ م، در
لندن منتشر کرد که در ۱۳۴۵ ش/ ۱۹۶۶ م نیز چاپ افست شد. در ۱۳۲۶ ش/ ۱۹۴۷ م، چاپ دیگری از آن انجام گرفت. بار دیگر نیز با مقدمه عبد الحلیم محمود در قاهره به چاپ رسید. در ۱۳۴۹ ش/ ۱۹۷۰ م هم، با تحقیق عبد القادر احمد عطا و مقدمه عبد الحلیم محمود، دوباره در قاهره چاپ شد. چاپ دیگری از آن با مقدمه عبد القادر احمد عطا در بیروت انجام گرفته که مشتمل است بر حواشی و فهرستی از احادیث کتاب
.
تحقیق نسخه مورد بحث مقاله حاضر، توسط دکتر عبد الرحمن عبد الحمید البر صورت گرفته است.
از جمله اقداماتی که محقق در تصحیح کتاب انجام داده است، عبارتند از:
۱. تخریج احادیث مرفوعه و بعضی از آثار موقوفه از صحابه و تابعین از مصادر معتبر حدیثی، همراه با تعیین
روایات ضعیف.
۲. شرح برخی از الفاظ غریب و نامانوس از کتب لغت و توضیح بعضی از عباراتی که به نظرش غامض و پیچیده بوده و نیاز به توضیح داشته است و همچنین تعلیقات سودمندی که در فهم مطالب و عبارات، کمک بسزایی می‌کند.
۳. تهیه فهرست برای احادیث و روایات.
فهرست مطالب، روایات و مراجع تحقیق، در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی‌ها بیشتر به ذکر منابع اختصاص یافته است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
