القانون المسعودی ابو ریحان بیرونی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «القانون المسعودی»، در
علم هیئت و
نجوم است و توسط ابو ریحان بیرونی، در اوایل قرن پنجم هجری، به
زبان عربی تالیف گردیده است.
ظاهرا بیرونی، این کتاب را برای
سلطان مسعود غزنوی نوشته است. این کتاب را می‌توان جامع‌ترین کتاب اخترشناسی اسلامی دانست که زمان‌های طولانی به عنوان کتاب درسی مطرح بوده است.
این کتاب، یک دانش نامه ی ستاره شناسی،
جغرافیا،
هیئت و
ریاضی است و بهترین گواه بر موقعیت علمی دانشمندان ستاره شناس
مسلمان در گذشته می‌باشد.
کتاب، در سه جلد
تدوین شده است و مشتمل بر یازده مقاله می‌باشد. مقاله اول تا چهارم (به ترتیب مشتمل بر ۱۱، ۱۲، ۱۰ و ۲۶ باب) در جلد اول، مقاله پنجم تا هشتم (به ترتیب شامل ۱۱، ۱۱، ۱۱ و ۱۷ باب) در جلد دوم و مقاله نهم تا یازدهم (به ترتیب دارای ۹، ۱۳ و ۱۲ باب) در جلد سوم گنجانده شده است.
اولین مقاله کتاب، در زمینه هیئت کلی موجودات جهان هستی، ذکر دلایل بر مبادی این فن (هیئت)، پی گیری دوائر سماوی و توصیف القاب آنها، تحدید ایام (اعم از
شب و
روز)، ذکر ماه و
سال طبیعی و وضعی و... است.
دومین مقاله، درباره تواریخ سه گانه (هجری، یونانی و فارسی)، شناخت تواریخ دیگر غیر از سه تای مزبور، صیام نصاری و اعیاد آنها، و... است.
مقاله سوم، پیرامون اصول وترها و راه به دست آوردن آنها، جیب و قوس و قطر و... است.
چهارمین مقاله، درباره اندازه زاویه ی تقاطع معدل النهار با منطقة البروج، تقطیع میل اعظم و شناخت حصه‌های درجات البروج، مطالع
خط استوا با فلک البروج، تشخیص طول و عرض جغرافیایی شهرها و... است.
مقاله پنجم، از تصحیح طول شهرها به کمک
زمان کسوف، خواص مدارهای موازی با خط استواء، راه شناخت سمت
قبله و... سخن می‌گوید.
در مقاله ششم، از تحویل
تاریخ از شهری به شهر دیگر، تصحیح طول غزنه و اسکندریه، کیفیت وقوف بر
اوقات اعتدال و
انقلاب و سایر مواضع فرضی فلک البروج و... بحث شده است.
در مقاله هفتم، مطالبی در مورد وضعیت و حرکات ماه و عرض و منظر و اختلاف و احوال تعادیل آن، مطرح شده است.
مقاله هشتم، مشتمل بر مباحثی مربوط به اجتماع ماه و خورشید و کسوف آن دو و حساب و اوقات کسوف هر کدام و... است.
مقاله نهم، حاوی مباحثی پیرامون کواکب ثابت و سیار، منازل و کواکب ماه در نزد عرب و مردم
هند و... است.
مقاله دهم، پیرامون حالات، حرکات و مواضع کواکب پنج گانه (عطارد، مشتری، زحل، زهره و مریخ) در طول و عرض می‌باشد.
مقاله یازدهم، درباره راه‌های تسویه بیوت (دوازده قسمت فرضی منطقة البروج)، شناخت
زمان رسیدن کوکب به موضعی فرضی از فلک البروج، صعود و هبوط کواکب و... است.
خلاصه، مقاله‌های ۱ و ۲، به مفاهیم پایه کیهان شناسی و گاه شماری می‌پردازد. مقاله‌های ۳ و ۴، پیرامون مثلثات مسطح و کروی است و جدول‌های کاملی از تابع‌های شناخته شده دارد. مقاله ۵، پیرامون مساحی و جغرافیای ریاضی است و جدولی نیز دارد که مختصات جغرافیایی سرزمین‌ها را نشان می‌دهد. مقاله ۶ و ۷، پیرامون
خورشید و ماه است. مقاله ۸، پیرامون
خورشیدگرفتگی،
ماه گرفتگی و
دیدن هلال ماه است. مقاله ۹، پیرامون ستاره‌ها و مقاله ۱۰، پیرامون سیاره هاست. مقاله پایانی نیز پیرامون
عملیات احکام نجوم است.
ابو ریحان، در این
کتاب، دارای ابتکارهای شگفتی می‌باشد که از آن جمله، فرمول‌هایی برای بسط سینوس یک زاویه است که هر گاه به علایم جدید نمایش داده شوند معلوم می‌گردد که فرمول بیرونی نزدیکی زیادی به معادله نیوتون دارد.
او در هم آهنگی اندازه‌های جغرافیایی، تحقیق خود را تنها بر پایه
آزمایش و
پژوهش و تجربه استوار نموده است و بر همین اساس، جدول‌هایی را ساخته که بسیار ارزش مندند، لذا زکی ولید طوفقان (پژوهش‌گر ترک)، بخش جدول‌ها را جداگانه به پیوست بخش‌هایی از چند نامه دیگر بیرونی، منتشر ساخته است. ref>القانون المسعودی، ابو ریحان بیرونی، ج۳، ص ۴۱۷.
در پایان هر جلد، فهرست مطالب همان جلد آمده است.
کتاب، توسط عبد الکریم سامی الجندی، مقدمه نویسی و تصحیح شده و در سه جلد، توسط انتشارات دارالکتب العلمیة، در
بیروت لبنان، در
سال ۱۴۲۲، به چاپ رسیده است.
ترجمه این کتاب به زبان انگلیسی، باعث شد تا دانشمندان در مغرب
زمین نیز به اهمیت آن پی برده و تحقیقات فراوانی را روی آن انجام دهند.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
