المفید فی اخبار صنعاء و زبید (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ الیمن موسوم به المفید فی اخبار صنعاء و زبید، نوشته
فقیه شاعر عماره یمنی (نجم الدین) ابومحمد عمارة بن ابی الحسن حکمی متوفای (۵۶۹ قمری) است.
مؤلف کتاب،
تاریخ خود را در سال ۵۶۳ قمری، پس از حدود سی سال اقامت در
مصر، به درخواست قاضی فاضل عبدالرحیم بن علی، صاحب دیوان انشاء فاطمیان در زمان الناصر آغاز کرد.
(بعدها از بزرگ‌ترین مقربان صلاح الدین یوسف بن ایوب، براندازنده
دولت فاطمیان شد، عماره روابط مستحکمی با افرادی از خاندان زریعیان داشت که دعوت حافظیه (مجدیه) را برای چهار تن از واپسین خلفای مصر در تمدن
یمن برپا داشته‌اند. به رغم آنکه عماره در سال ۵۶۹ قمری در تلاش برای تجدید خلافت فاطمیان در مصر به قتل رسید. غالبا او را بر مذهب
اهل سنت (فقیهی
شافعی مذهب) می‌دانند.
علاوه بر نوشته عماره، کتاب دربردارنده او اثر دیگر می‌باشد. یکی دول الیمن از کتبا العبر ابن خلدون و دیگر اخبار القرامطة تالیف بهاءالدین جندی است (متوفای ۷۳۲ قمری) اثر مهم جندی، کتاب السلوک فی طبقات العلماء و الملوک است. این کتبا از مهم‌ترین منابع درباره
تاریخ دوره اسلامی یمن است و به نام‌های دیگری؛ از جمله طبقات الفقهاء الیمن، تاریخ الجندی، طبقات الجندی نیز معروف است. اخبار القرامطه بخشی از کتاب فوق است که در این اثر گنجانده شده است.
هنری کسلس کای (۱۸۲۷- ۱۹۰۳ میلادی) بخش اخبار القرمطه کتاب جندی به ضمیمه کتاب ارض الیمن و تاریخ‌ها نوشته عماره یمنی، همراه با مختصر تاریخ دول الیمن از ابن خلدون را به انگلیسی ترجمه و با عنوان (۱۸۹۲، -) با استناد بر دست نویس یگانه‌ای که پس از سال ۱۲۵۸ قمری کتابت شده، همراه با شرح حال و تعلیمات منتشر ساخت: حسن سلیمان محمود این کتاب را تجدید چاپ و تعلیقات آن را به عربی ترجمه کرده، و در ۱۷ ذی القعده سال ۱۳۷۶ قمری منتشر ساخت.
اثر از دو مقدمه (مقدمه ناشر و... ترجمه مقدمه کای) و سه متن تشکیل شده است، اول تاریخ الیمن از علامه یمنی دوم تاریخ یمن از کتاب العبر علامه عبدالرحمن بن خلدون مغربی و سوم اخبار القرامطه بالیمن از کتاب السلوک من طبقات العلماء و الملوک اثر بهاء الدین جندی.
مقدمه ناشر از انگیزه خود بر ترجمه و انتشار کتاب
تاریخ الیمن صحبت می‌کند و آن اینکه تاریخ یمن در خیلی از زمینه‌های آن پیچیدگی و دارای غموض در رویدادهایی که در دوره‌های مختلف بر آن گذشته روشن نبود و از آنجا که تز دکترای او عنوان الصلیحیون فی الیمن و علاقاتهم بالفاطمیین فی مصر بوده، انگیزه آن شد که به ترجمه کتاب کای مقدمه دوم که مربوط به کای بوده و ناشر عربی ترجمه نموده است، شرح حال کاملی از زندگانی عماره یمنی را به دست خواننده می‌دهد که ما مختصری از آن را در اول آن نوشته آوردیم. به دنبال آن به بررسی کتاب جندی و فصول مختلف و نسخ موجود آن در برتانیا و لیدن و... می‌پردازد که اخبار
قرامطه فصل ششم کتاب جندی می‌باشد. پس از کتاب تاریخ عمومی
ابن خلدون نام می‌برد که در این مجموعه مختصری از تاریخ یمن اثر ابن خلدون از طبق بولاق که در کتابخانه بریتانیا موجود است، آمده است، این مقدمه، مفصل ۲۳ متن اول، تاریخ الیمن عماره ینی، منبع اصلی برای بررسی این دوره پر اهمیت تاریخ یمن که شامل تاریخ خاندان صلیحی و تاریخ دیگر خاندان‌های حکومت گر معاصر آنها نجاحیان، بنو مهدی و زریعیان است. واپسین فصل این اثر تحت عنوان «فصلی در باب آن کس که زمام امر دعوت را در
یمن عهده دار شد.» متن سجلی است که الآمر باحکام به سیده حره صلیحی فرستاده و در آن تولد پسرش طیب را به او داد. این سجل را نخستین بار کی منتشر ساخت و در باب صحت آن تردید کرد. وی افتادگی‌ها و تحریفات موجود در آن را که معنای بسیاری از فقرات آن را مبهم ساخته بود، خاطرنشان ساخت به علاوه مدعی شد که نحوه درج سجل آمد در این فصل کتاب خبان است که گویا به صورت ساختگی در آن گنجانده شده است.
ساموئل استرن، بیشتر آنچه را که در این فصل آمده، رد کرده و بر ساخته یک کاتب طیبی مذاهب متاخر
شهر ده است. در عین حال که بخش اول آن و مجموع نام‌های داعیان زریعی موجود در آن را اصیل دانسته است. عماره در سیره الداعی المکرم صلیحی که مجهول المولف است، تنها منبعی است المکرم و زوجه اش سیده جده را به طور کامل و سلسله وار توام با جزئیاتی پربار بر
ایمان نقل می‌کند. آگاهی‌هایی که ابن سیده ارائه می‌کند، همچنان که از
تاریخ یمن عماره و دیگر منابع متاخر
اهل سنت یمن برمی آید، نظرگاه ما را در باب نقش منفی المکرم به کلی دگرگون می‌سازد. این آگاهی‌ها به ویژه ربط پیدا می‌کنند، به نقشی که المکرم در فرونشاندن شورشی ایفاء کرد که به دنبال کشته شدن پدرش، علی صلیحی سرتاسر یمن فرا گرفت. متن تاریخ عماره یمنی از اخبار بنی زیاد شروع می‌شود. ال زیاد سلسله‌ای از بازماندگان زیاد بن ابیه به مدت حدود دو
قرن (۲۰۴ تا ۴۰۹ قمری) بر یمن
حکومت کردند و با اخبار آل فجاح ادامه و در پایان از داعی فاطمیه در یمن و آئین‌ها و رسوم دربار فاطمیان پایان می‌یابد.
متن دوم که از ابن خلدون در رابطه با تاریخ یمن آمده، از
زمان پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که والی آن را به
اسلام دعوت و او اسلام را نپذیرفت و به دنبال او مردم یمن را پذیرفتند و پس قیام آل زیاد به دعوت عباسیان و بعد از دولت بنی نجاح و بعد از دولت بنی زریع و در ادامه از ابن مهدی و فرزندان و دولت اشیان در یمن و انقراض آنها سخنان به میان می‌آید. در آخر از ابن سعید در رابطه با یمن از هفت قسمت تشکیل شده که اول یمن را به دو قسمت تهابه و الجبال تقسیم و تهابه دارای دو مملکت (مملکت زبید و مملکت عدن و به تشریح هر کدام از این قسمت‌ها می‌پردازد.)
از جندی و فصل ششم کتاب او با نام اخبار القرامطه آورده شده است. جندی تنها منبع خود را از ابو عبدالله محمد بن مالک بن ابی الفاضل ذکر است. این شهر اثر با شرح حال قاضیان، عالمان، ادیبان، شاعران، حاکمان وزیران و امیران یمنی پرداخته شده است.
بعد از این سه متن، تعلیقات و حاشیه‌هایی که کای در کتاب خود آورده، مترجم آنها را به عربی آورده و در جاهایی که توضیح بیشتری لازم بوده، پاورقی‌هایی به آن اضافه نموده است. تعلیقات کای که در متن (این گونه) آمده و در درون آن شماره ۱ تا ۱۴۴ خورده تعلیقات مفید و کاملی از اشخاص، قبائل و اختلافی که در نسخ دیگر و شرح کامل تری از آن موضوعات در کتب دیگر آمده یا مطالبی که احتیاج به توضیح برای خواننده داشته، پرداخته است؛ من جمله داعی از نظر اسماعیلیان چه کسانی هستند و این لقب از کجا گرفته شده یا اشاعره به چه کسی اطلاق می‌شود.
کار دیگری که دکتر حسن سلیمان محمود انجام، این است که علاوه بر تعلیقات و حواشی کای، ۱۷ تعلیق دیگر به تعلیقات کای اضافه نموده که بعد از حواشی کای قرار گرفته است...
در پایان صفحات کتاب، فهرست‌ها تسامل فهرست اعلام، فهرست قبائل و فهرست اماکن و شهرها به ترتیب حروف الفباء و آخر فهرست مطالب گنجانده شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
