• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ام حبیبه پژوهه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ام‌حبیبه یکی از همسران پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و دختر دشمن سرسخت رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ابوسفیان بن حرب بن امیه بن عبدالشمس بن عبد مناف است. نامش «رَملَه»
[۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۲] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۲۳، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی.    
[۳] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۲، ص۶۴۵، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دارالمعرفه.    
و در برخی روایات هند ذکر شده؛ اما از نظر بیشتر مورخین و نسب‌شناسان به رمله مشهور است.
[۴] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌ الاشراف‌، ج۱، ص۴۳۸، به‌ کوشش‌ محمد حمیدالله‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.    
[۵] ابن‌عبدالبر، الاستیعاب‌، ج۴، ص۱۸۴۳، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد بجاوی، قاهره‌، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۰م‌.    
[۶] ابن‌عبدالبر، الاستیعاب‌، ج۴، ص۱۹۲۹، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد بجاوی، قاهره‌، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۰م‌.    



او هفده سال پیش از بعثت در مکه به دنیا آمد.
[۷] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۸، ص۱۴۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵.    
این تاریخ با روایاتی که سن او را در هفتم بعثت سی و چند ساله دانسته‌اند، مطابقت دارد.
مادرش صفیه بنت ابی‌العاص بن عبدشمس بن عبدمناف
[۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۴.    
[۹] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۶، تحقیق محمد عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۹۹۰.    
و عمه عثمان بن عفان بود.
[۱۰] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۶.    
[۱۱] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۴۴، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجبل، چاپ اول، ۱۹۹۲.    
«رمله» پیش از بعثت نبی ‌مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با عبیدالله بن جحش اسدی برادر همسر دیگرشان، زینب بنت جحش ازدواج کرد. بعد از بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) او و عبیدالله از اولین کسانی بودند که به حضرت ایمان آوردند و به دین اسلام گرویدند.
[۱۲] ابن اثیر، اسد الغابه، ج۶، ص۱۱۵، بیروت، دار الفکر، ۱۹۸۹.    

ام‌حبیبه در جریان هجرت دوم مسلمانان به حبشه همراه عبیدالله به آن سرزمین هجرت کرد.
[۱۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۱۶۵.    
[۱۴] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۲۳.    
[۱۵] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۲۴.    
[۱۶] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷.    
وی از عبیدالله صاحب دختری به نام «حبیبه» شد به همین خاطر از آن پس به کنیه «ام‌حبیبه» خوانده می‌شد.
[۱۷] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۳۸، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۹۹۶.    


در حبشه شوهرش عبیدالله از مسلمانی برگشت و نصرانی شد.
[۱۸] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷.    
[۱۹] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۶۲.    
[۲۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۱۶۵.    
[۲۱] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۲۳.    
ام‌حبیبه علی‌رغم اصرار شوهر بر مسیحی شدن، بر آیین اسلام باقی ماند،
[۲۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۵.    
[۲۳] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۲۳.    
[۲۴] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷.    
تا اینکه سرانجام عبیدالله در حبشه به همان آیین مسیحیت درگذشت.
[۲۵] ابن‌قتیبه، المعارف، ص۱۳۶، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، ۱۹۹۲.    
ام‌حبیبه بی‌یار و یاور و تنها شده بود؛ از این‌رو گوشه عزلت گزیده بود
[۲۶] عایشه بنت الشاطی، نساء النبی، ص۱۹۸، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۹۸۵.
تا اینکه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در سال شش یا هفت هجری عمرو بن امیه ضَمری را به همراه نامه‌ای نزد نجاشی فرستاد و از او خواست تا ام‌حبیبه را برایش خواستگاری کند و همراه دیگر مسلمانان به مدینه گسیل دارد.
[۲۷] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۲۹۴، بیروت، دار الفکر، ۱۹۸۶.    
[۲۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۶.    
[۲۹] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷.    

ام‌حبیبه پسر عمویش خالد بن سعید بن عاص را در این امر وکیل خود قرار داد.
[۳۰] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۳۹.    
[۳۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۵.    
[۳۲] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷.    
عمرو بن امیه به وکالت از رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از ام‌حبیبه خواستگاری نمود. در این مجلس نجاشی خطبه خواند
[۳۳] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷.    
[۳۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۵.    
و سپس نجاشی و خالد بن سعید عهده‌دار عقدشان گردیدند
[۳۵] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۶۲.    
[۳۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۶۵۳.    
و ام‌حبیبه را با مهریه چهارصد دینار
[۳۷] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۶۲.    
[۳۸] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۱، ص۸۹، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجره، چاپ دوم، ۱۴۰۹.
و به نقلی صد دینار
[۳۹] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۲، ص۶۴۵.    
[۴۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۶۵۳.    
به عقد رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در آوردند. پس به سنت انبیاء الهی، ولیمه‌ای از سوی نجاشی به حضار داده شد.
[۴۱] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۸.    
سپس پس از مدتی همسر رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به همراه دیگر مهاجران با هدایایی روانه مدینه کرد.
[۴۲] محمد بن‌ حبیب‌، المحبر، ج۱، ص۷۶، به‌ کوشش‌ ایلزه‌ لیشتن‌ اشتتر، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۱ق‌/۱۹۴۲م‌.    
[۴۳] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۳۹.    
[۴۴] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷-۷۸.    
آورده‌اند وقتی ابوسفیان از موضوع ازدواج دخترش ام‌حبیبه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با خبر شد گفت: «این مردی است که نمی‌توان خواستش را بر نیاورد.»
[۴۵] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ص۴۳۹.    
[۴۶] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۹.    
[۴۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۶۵۴.    
کاروان مهاجران هم‌زمان با فتح خیبر به مدینه رسیدند. روزی که ام‌حبیبه به مدینه آمد، سی و چند ساله بود.
[۴۸] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۸.    
[۴۹] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۳، ص۳۳، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۶.


از آن‌جا که‌ ابوسفیان‌ در زمره دشمنان‌ اسلام‌ بود، ابن‌عباس‌ نزول‌ آیه «عَسَی‌اللّه‌ُ أَن‌ْ یَجْعَل‌َ بَیْنَکُم‌ْ وَ بَیْن‌َ الَّذین‌َ عادَیْتُم‌ْ مِنْهُم‌ْ مَوَدَّةً»
[۵۰] ممتحنه‌/سوره۶۰، آیه۶۰.    
[۵۱] ممتحنه/سوره۶۰، آیه۷.    
را با ازدواج‌ پیامبر (ص‌) و ام‌ حبیبه‌ دختر وی مرتبط دانسته‌ است‌.
[۵۲] ابن‌ سعد، محمد، طبقات‌ الکبری، ج۸، ص۷۹، به‌ کوشش‌ بروکلمان‌، لیدن‌، ۱۳۲۱ق‌.    
[۵۳] احمد بیهقی‌، دلائل‌ النبوه، ج۳، ص۴۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالمعطی‌ قلعجی‌، بیروت‌، ۱۹۸۵م‌.    


نقل است که پیش از فتح مکه ابوسفیان برای تجدید صلح حدیبیه به مدینه آمد، او به خانه دخترش ام‌حبیبه رفت و چون خواست بر فراش پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بنشیند، دخترش آن را جمع کرد. ابوسفیان گفت: «دخترم نمی‌دانم فراش شایسته من نیست یا من شایسته فراش نیستم.» ام‌حبیبه گفت: «این فراش پیغمبر خداست و تو مشرک و نجسی؛ نخواستم بر فراش پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بنشینی.» ابوسفیان گفت: «بخدا دخترکم از وقتی تو را ندیدم دچار شری شده‌ای.»
[۵۴] واقدی، المغازی، ج۲، ص۷۹۲، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ سوم، ۱۹۸۹.    
[۵۵] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۹۶.    
[۵۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۴۶.    

گفته شده که ام‌حبیبه به ذکاوت و گمان نیک و نیک رایی و...معروف بوده است.
[۵۷] سید جمیلی، نساء النبی، ص۱۲۱، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۲۰۰۳.    


از او و احوالاتش پس از وفات پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خبر چندانی در دست نیست؛ بیشترین اخباری که از زندگانی ام‌حبیبه پس از رحلت نبی‌ ‌خاتم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ما رسیده مربوط می‌شود به وقایع ایام محاصره و قتل عثمان بن عفان و حوادث پس از آن است. عثمان که در محاصره معترضان گرفتار شده بود به سوی علی (علیه‌السّلام) و ام‌حبیبه و زبیر و سایر زنان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کس فرستاد و از آنها تقاضای آب و غذا کرد.
[۵۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۳۸۵ – ۳۸۶.    
[۵۹] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۷۳، بیروت، دارصادر – دار بیروت، ۱۹۶۵.    
علی (علیه‌السّلام) به کمک او شتافت؛ اما موفق نشد. سپس ام‌حبیبه سوار بر استری شد نزد آنان آمد و به بهانه این که وصیت‌نامه‌های بنی ‌امیه نزد عثمان است و من آنها را می‌خواهم تا مبادا اموال یتیمان و بیوه‌زنان از بین برود، سعی کرد وارد خانه عثمان شود و متاعی که همراه داشت به عثمان برساند؛ اما معترضین با او مخالفت کرده افسار استر را بریدند نزدیک بود که او از استر بیفتد که مردم او را گرفته به خانه بردند.
[۶۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۳۸۵ – ۳۸۶.    
[۶۱] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۷۳، بیروت، دارصادر – دار بیروت، ۱۹۶۵.    

او پس از کشته شدن عثمان بن عفان پیراهن آغشته به خون وی را همراه نعمان بن بشیر نزد برادرش معاویه به دمشق فرستاد.
[۶۲] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۵۳.
[۶۳] مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج۵، ص۲۱۱، پورت سعید، مکتبة الثقافه الدینیه.    
[۶۴] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۳، ص۵۳۹، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۹۹۳.    
معاویه هم به وسیله این پیراهن مردم شام را علیه علی (علیه‌السّلام) تحریک و تحریض می‌کرد.
[۶۵] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۳، ص۵۳۹، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۹۹۳.    

ام‌حبیبه هم همچون برادرانش روی خوشی به اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بخصوص نسبت به علی (علیه‌السّلام) نشان نمی‌داده است به نقل از ابن ابی الحدید، ام‌حبیبه نیز مانند برادرش با علی (علیه‌السّلام) دشمن بوده است.
[۶۶] حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، ج۱، ص۲۶۱، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۶۹.


بنابر روایتی او به دمشق نیز سفر کرده است حتی برخی وفات او را در همانجا دانسته‌اند به طوری که در کنار قبرستان باب الصغیر مزاری نیز به نام وی منسوب است؛
[۶۷] ابن‌بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ص۸۷، ترجمه محمد علی موحد، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۳۷.
[۶۸] ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج۲، ص۴۱۸.    
اما چنان که در برخی روایات آمده، وی در سال چهل و چهار هجری
[۶۹] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۶۲.    
[۷۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۷.    
[۷۱] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۴۰.    
[۷۲] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۸۰.    
به سن هفتاد و چهار سالگی در مدینه درگذشت مروان بن حکم بر او نماز خواند و در قبرستان بقیع دفن گردید.
[۷۳] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۴۰.    


ام‌حبیبه احادیثی را از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و زینب بنت جحش روایت کرده است.
[۷۴] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۸، ص۱۴۲.    
برادرانش معاویه و عنبسه و نیز کسانی چون انس بن مالک، ابوبکر بن سعید ثقفی، ابوجراح قرشی
[۷۵] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۴۱.    
[۷۶] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۵، ص۵۶.    
و شهر بن حوشب، مسیب بن رافع، عاصم بن ابی‌صالح
[۷۷] نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، ج۳، ص۲۶۰، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۹۳۰.
و دیگران از او روایت نقل کرده‌اند. از او شصت و پنج حدیث از پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در کتب صحاح سته نقل شده است.
[۷۸] عایشه بنت الشاطی، نساء النبی، ص۲۱۲.


(۱) قرآن‌ کریم‌.
(۲) محمد بن‌ اسحاق‌، السیر و المغازی، به‌کوشش‌سهیل‌ زکار، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/ ۱۹۷۸م‌.
(۳) ابن‌بطوطه‌، رحله، بیروت‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۵م‌.
(۴) محمد بن‌ حبیب‌، المحبر، به‌ کوشش‌ ایلزه‌ لیشتن‌ اشتتر، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۱ق‌/۱۹۴۲م‌.
(۵) ابن‌حجر عسقلانی‌، الاصابه، قاهره‌، ۱۳۲۸ق‌.
(۶) محمد بن‌ سعد، کتاب‌ الطبقات‌ الکبیر، به‌ کوشش‌ بروکلمان‌، لیدن‌، ۱۳۲۱ق‌.
(۷) ابن‌عبدالبر، الاستیعاب‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد بجاوی، قاهره‌، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۰م‌.
(۸) ابن‌عساکر، تاریخ‌ مدینه دمشق‌، تراجم‌ النساء، به‌ کوشش‌ سکینه‌ شهابی‌، دمشق‌، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۱م‌.
(۹) ابن‌قدامه‌، التبیین‌ فی‌ انساب‌ القرشیین‌، به‌ کوشش‌ محمد نایف‌ دلیمی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
(۱۰) عبدالملک‌ بن‌ هشام‌، السیرة النبویه، به‌کوشش‌ مصطفی‌ سقا و دیگران‌، قاهره‌، ۱۳۵۵ق‌/ ۱۹۳۶م‌.
(۱۱) احمد بن‌ حنبل‌، مسند، بیروت‌، دارصادر.
(۱۲) یعقوب‌ بسوی، المعرفة و التاریخ‌، به‌ کوشش‌ اکرم‌ ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۶ق‌/۱۹۷۶م‌.
(۱۳) احمد بلاذری، انساب‌ الاشراف‌، به‌ کوشش‌ محمد حمیدالله‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.
(۱۴) احمد بیهقی‌، دلائل‌ النبوه، به‌ کوشش‌ عبدالمعطی‌ قلعجی‌، بیروت‌، ۱۹۸۵م‌.
(۱۵) عزالدین‌ تنوخی‌، «الاهتداء الی‌ قبر معاویة بن‌ ابی‌ سفیان‌ بدمشق‌»، مجلة المجمع‌ العلمی‌ العربی‌، دمشق‌، ۱۳۵۵ق‌/۱۹۳۷م‌.
(۱۶) احمد رضا، «آراء و انباء، قبر معاویة»، مجلة المجمع‌ العلمی‌ العربی‌، دمشق‌، ۱۳۶۴ق‌/۱۹۴۵م‌.
(۱۷) طبری، محمد بن جریر، تاریخ‌ طبری.
(۱۸) طبری، «المنتخب‌ من‌ کتاب‌ الذیل‌ المذیل‌».
(۱۹) علی‌ مسعودی، مروج‌ الذهب‌، به‌ کوشش‌ یوسف‌ اسعد داغر، بیروت‌، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۵م‌

۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۲. ↑ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۲۳، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی.    
۳. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۲، ص۶۴۵، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دارالمعرفه.    
۴. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌ الاشراف‌، ج۱، ص۴۳۸، به‌ کوشش‌ محمد حمیدالله‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.    
۵. ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب‌، ج۴، ص۱۸۴۳، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد بجاوی، قاهره‌، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۰م‌.    
۶. ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب‌، ج۴، ص۱۹۲۹، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد بجاوی، قاهره‌، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۰م‌.    
۷. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۸، ص۱۴۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵.    
۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۴.    
۹. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۶، تحقیق محمد عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۹۹۰.    
۱۰. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۶.    
۱۱. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۴۴، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجبل، چاپ اول، ۱۹۹۲.    
۱۲. ↑ ابن اثیر، اسد الغابه، ج۶، ص۱۱۵، بیروت، دار الفکر، ۱۹۸۹.    
۱۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۱۶۵.    
۱۴. ↑ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۲۳.    
۱۵. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۳۲۴.    
۱۶. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷.    
۱۷. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۳۸، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۹۹۶.    
۱۸. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷.    
۱۹. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۶۲.    
۲۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۱۶۵.    
۲۱. ↑ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۲۳.    
۲۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۵.    
۲۳. ↑ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۲۳.    
۲۴. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷.    
۲۵. ↑ ابن‌قتیبه، المعارف، ص۱۳۶، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، ۱۹۹۲.    
۲۶. ↑ عایشه بنت الشاطی، نساء النبی، ص۱۹۸، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۹۸۵.
۲۷. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۲۹۴، بیروت، دار الفکر، ۱۹۸۶.    
۲۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۶.    
۲۹. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷.    
۳۰. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۳۹.    
۳۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۵.    
۳۲. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷.    
۳۳. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷.    
۳۴. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۵.    
۳۵. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۶۲.    
۳۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۶۵۳.    
۳۷. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۶۲.    
۳۸. ↑ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۱، ص۸۹، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجره، چاپ دوم، ۱۴۰۹.
۳۹. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۲، ص۶۴۵.    
۴۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۶۵۳.    
۴۱. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۸.    
۴۲. ↑ محمد بن‌ حبیب‌، المحبر، ج۱، ص۷۶، به‌ کوشش‌ ایلزه‌ لیشتن‌ اشتتر، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۱ق‌/۱۹۴۲م‌.    
۴۳. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۳۹.    
۴۴. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۷-۷۸.    
۴۵. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ص۴۳۹.    
۴۶. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۹.    
۴۷. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۶۵۴.    
۴۸. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۷۸.    
۴۹. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۳، ص۳۳، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۶.
۵۰. ↑ ممتحنه‌/سوره۶۰، آیه۶۰.    
۵۱. ↑ ممتحنه/سوره۶۰، آیه۷.    
۵۲. ↑ ابن‌ سعد، محمد، طبقات‌ الکبری، ج۸، ص۷۹، به‌ کوشش‌ بروکلمان‌، لیدن‌، ۱۳۲۱ق‌.    
۵۳. ↑ احمد بیهقی‌، دلائل‌ النبوه، ج۳، ص۴۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالمعطی‌ قلعجی‌، بیروت‌، ۱۹۸۵م‌.    
۵۴. ↑ واقدی، المغازی، ج۲، ص۷۹۲، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ سوم، ۱۹۸۹.    
۵۵. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۲، ص۳۹۶.    
۵۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۴۶.    
۵۷. ↑ سید جمیلی، نساء النبی، ص۱۲۱، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۲۰۰۳.    
۵۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۳۸۵ – ۳۸۶.    
۵۹. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۷۳، بیروت، دارصادر – دار بیروت، ۱۹۶۵.    
۶۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۳۸۵ – ۳۸۶.    
۶۱. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۷۳، بیروت، دارصادر – دار بیروت، ۱۹۶۵.    
۶۲. ↑ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۵۳.
۶۳. ↑ مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج۵، ص۲۱۱، پورت سعید، مکتبة الثقافه الدینیه.    
۶۴. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۳، ص۵۳۹، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۹۹۳.    
۶۵. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۳، ص۵۳۹، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۹۹۳.    
۶۶. ↑ حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، ج۱، ص۲۶۱، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۶۹.
۶۷. ↑ ابن‌بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ص۸۷، ترجمه محمد علی موحد، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۳۷.
۶۸. ↑ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج۲، ص۴۱۸.    
۶۹. ↑ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۶۲.    
۷۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱۱، ص۶۰۷.    
۷۱. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۴۰.    
۷۲. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۸، ص۸۰.    
۷۳. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۴۰.    
۷۴. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۸، ص۱۴۲.    
۷۵. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۴۱.    
۷۶. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۵، ص۵۶.    
۷۷. ↑ نسائی، احمد بن علی، سنن نسائی، ج۳، ص۲۶۰، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۹۳۰.
۷۸. ↑ عایشه بنت الشاطی، نساء النبی، ص۲۱۲.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ام حبیبه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۲۷.    
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، ج۱۰، ص۱۶، برگرفته از مقاله «ام حبیبه».    



جعبه ابزار