• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

امام حسین در دوران امام علی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


امام حسین (علیه‌السّلام)، در طول ایام خلافت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، همواره همراه و یار و یاور پدر بزرگوارشان بوده و در صحنه‌های گوناگون سیاسی - اجتماعی عصر خلافت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) ایفای نقش نمودند.


دوران نسبتا کوتاه خلافت امیر مؤمنان علی (علیه‌السّلام) همراه با وقایع و رخدادهای مهمی در تاریخ اسلام بوده است. در طول ایام خلافت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) که چهار سال و نه ماه به طول انجامید امام حسین (علیه‌السّلام) به همراه برادر گرامی‌شان امام حسن (علیه‌السّلام)، همواره همراه و یار و یاور پدر بزرگوارشان بوده و به مانند سربازی شجاع و جان برکف در صحنه‌های گوناگون سیاسی - اجتماعی عصر خلافت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) ایفای نقش نمودند. در مصادر تاریخی و روایی شیعه و سنی به بخشی از این حضورها اشاره شده است که از جمله این موارد می‌توان به حضور آنان در وقایع مهمی چون جنگ‌های جمل و صفین و نهروان اشاره داشت.
[۱] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۳، ص۹۳۹، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۹۹۲.    
[۲] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۲، ص۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵.    


۱.۱ - خطبه امام هنگام خلافت امام علی

اولین موردی را که مورخان در کتب خود از حضور امام حسین (علیه‌السّلام) در ایام خلافت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) بدان اشاره داشته‌اند، سخنرانی آن حضرت (علیه‌السّلام) هنگام بیعت مردم با علی (علیه‌السّلام) به عنوان خلیفه است. نقل شده علی (علیه‌السّلام) هنگامی که به عنوان خلیفه جلوس کرد و مردم جهت بیعت با او در مسجد اجتماع کردند، عمامه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر سر و ردای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر دوش و کفش پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به پا و شمشیر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر دوش، به مسجد آمد. از منبر، بالا رفت و استوار بر آن نشست. سپس از فرزندانش حسن (علیه‌السّلام) و حسین (علیه‌السّلام) خواست تا به منبر بروند و به ایراد سخن بپردازند. پس از سخنرانی کوتاه امام حسن (علیه‌السّلام)، امام حسین (علیه‌السّلام) از منبر، بالارفت و پس از حمد و ثنای الهی و درود فرستادن بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ، فرمود: "ای مردم! از جدم رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیدم که می‌فرمود: «علی (علیه‌السّلام)، شهر هدایت است، پس هر کس به آن در آید، نجات می‌یابد و هر کس جا بماند، هلاک می‌شود. " سپس از منبر پایین آمد و مورد استقبال گرم پدر قرار گرفت؛ علی (علیه‌السّلام) به سوی او رفت و او را به سینه‌اش چسباند و وی را بوسید.
[۳] شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، ص۳۰۷-۳۰۸، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.    
[۴] دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، ج۲، ص۲۶۱.    
[۵] شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، ص۴۲۵.    


۱.۲ - حضور در جنگ جمل

دومین موردی را که موجبات یاد امام حسین (علیه‌السّلام) در ایام خلافت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) را در کتب مورخان فراهم آورده، حضور حضرت (علیه‌السّلام) در جنگ جمل است.
[۶] بغدادی، ابن حبیب، المحبر، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده، بی تا، ص۲۹۳.    
در این جنگ امام حسین (علیه‌السّلام) در کنار برادرانش امام حسن (علیه‌السّلام) و محمد بن حنفیه و به همراه تنی چند از مهاجران و انصار سپاه امام علی (علیه‌السّلام) را در حرکت به سوی بصره همراهی می‌کردند.
[۷] ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۳، ص۹۳۹، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۹۹۲.    
[۸] البغدادی، ابن حبیب، المحبر، ص۲۹۲، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده، بی تا.    
در این جنگ حسنین (علیه‌السّلام) با شجاعت تمام پیش دستی کردند تا پرچم را به دست بگیرند؛ اما امام علی (علیه‌السّلام) به جهت خوف از جان فرزندان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آنان را از این کار برحذر داشتند و پرچم را به دست محمد بن حنفیه دادند.
[۹] دینوری، ابن قتیبه، احمد بن داوود، الامامه و السیاسه، ج۱، ص۹۵، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۰.    
[۱۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، ج۴، ص۵۱۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۱] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۴۱، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۹۷۴.    
سپس به آنان فرمودند: «انما دفعت الرایه الی اخیکما و ترکتکما لمکانکما من رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ؛ بدرستی که پرچم را به دست برادرتان-محمد بن حنفیه- دادم و شما را از آن برحذر داشتم از این رو که شما دارای مقام ارجمندی در نزد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هستید.»
[۱۲] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۱۱۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
در این جنگ امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) پس از به صف کردن سپاه خود، فرماندهی جناح راست لشکر را به امام حسن (علیه‌السّلام) و فرماندهی جناح چپ لشکر را به امام حسین (علیه‌السّلام) سپرد.
[۱۳] شیخ مفید، محمد بن محمد، الجمل، ص۳۴۸، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳.
[۱۴] خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفه بن خیاط، ص۱۱۱، تحقیق فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۹۹۵.
[۱۵] ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۱۸۷، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵.    
[۱۶] الذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۳، ص۴۸۵، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۹۹۳.    


۱.۳ - حضور در جنگ صفین

جنگ صفین نیز گواه دیگری بر حضور و نقش فعال امام حسین (علیه‌السّلام) در زمان خلافت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) است.
[۱۷] منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۵۳۰، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مؤسسه العربیه الحدیثه، چاپ دوم، ۱۳۸۲، افست قم، کتابخامه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
[۱۸] منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۲۴۹، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مؤسسه العربیه الحدیثه، چاپ دوم، ۱۳۸۲، افست قم، کتابخامه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
[۱۹] منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۱۴۱، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مؤسسه العربیه الحدیثه، چاپ دوم، ۱۳۸۲، افست قم، کتابخامه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
[۲۰] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۹۹، بیروت، دارصادر-داربیروت، ۱۹۶۵.
[۲۱] دینوری، ابن قتیبه، احمد بن داوود، الامامه و السیاسه، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۰، ص۱۸۲.
[۲۲] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۳، ص۲۴، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
ایشان در جنگ صفین چه از راه سخنرانی‌های پرشور و تشویق یاران پدر برای شرکت در جنگ و چه در مسیر پیکار با قاسطین حضور فعال داشت.
[۲۳] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۸۶، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
نقل شده که پیش از حرکت سپاه به سوی صفین، امام حسین (علیه‌السّلام) پس از امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و امام حسن (علیه‌السّلام) برخاست و به سخنرانی پرداخت و خطبه‌ای غراء در تحریض و تهییج مردم کوفه برای جنگ با شامیان قرائت فرمود.
[۲۴] منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۱۱۴- ۱۱۵، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مؤسسه العربیه الحدیثه، چاپ دوم، ۱۳۸۲، افست قم، کتابخامه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
[۲۵] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۸۶، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
ایشان در این خطبه چنان که سزاوار بود خدای را سپاس و ستایش کرد و سپس فرمود: «ای مردم کوفه؛ شما دوستدار مردم بزرگوار و شعار بدون دثار هستید (شما مردی یک رواید) بکوشید آنچه را که دثار شماست زنده کنید (وهمدل و همزبان شوید) و راه دشوار را بر خود هموار سازید و آنچه را مایه پراکندگی شماست به موجبات پیوستگی بدل کنید آگاه باشید که جنگ را شری است شتابکار و طعمی ناگوار و جرعه‌هایی تلخ و گزنده پس هر کس که خود را برای آن بسیج ساخت و برای تهیه ساز و برگش به آماده باش پرداخت و به هنگام فرا رسیدنش از زخم‌های جان شکارش نرنجید و نهراسید جنگ را برده است و هر که پیش از رسیدن لحظه مناسب و بدون کوشش بصیرانه آن را پیش اندازد سزایش آن است که قومش را زیانمند و خود را نابود کند از خدا مسالت داریم که به یاری خود شما را بر همبستگی خویش نیرو بخشد.»
[۲۶] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۸۶، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
سپس امام (علیه‌السّلام) از منبر به زیر آمد.
سپاه جهت جنگ با شامیان به سوی شام حرکت کرد تا اینکه در منطقه‌ای به نام صفین دو سپاه به هم رسیدند. امام علی (علیه‌السّلام) پس از آخرین اتمام حجت‌ها برای سپاه شام، لشکر خود را به صف کرد و امام حسن (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام) را بر جناح راست لشکر امیر کرد.
[۲۷] تمیمی مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۹۳، مصر، دارالمعارف، ۱۳۸۵ق.    

در جنگ صفین امام حسن (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام) شجاعت‌ها و دلاوری‌های بسیاری از خود نشان دادند آن چنان که امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) پیوسته مراقب بود تا آسیبی به ایشان و برادر بزرگوارشان -امام حسن (علیه‌السّلام) - نرسد. ایشان به اصحاب و یارانش توصیه می‌فرمود که برای حفظ نسل رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مراقب آنان باشند
[۲۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، ج۵، ص۶۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۲۹] مسکویه، ابوعلی، تجارت الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۵۵۶.
خود امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نیز، جهت حفظ جان فرزندان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از حضور پر رنگ حسنین (علیه‌السّلام) در میدان جنگ ممانعت به عمل می‌آورد.
[۳۰] منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۵۳۰، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مؤسسه العربیه الحدیثه، چاپ دوم، ۱۳۸۲، افست قم، کتابخامه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
[۳۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، ج۵، ص۶۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۳۲] مسکویه، ابوعلی، تجارت الامم، ج۱، ص۵۵۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
(امام علی (علیه‌السّلام) در یکی از روزهای جنگ صفین، آن گاه که دید فرزندش حسن (علیه‌السّلام) به کارزار می‌شتابد، فرمود: «این جوان را برایم نگاه دارید که مبادا توانم را ببرد. مرا دریغ می‌آید که این دو (حسن (علیه‌السّلام) و حسین (علیه‌السّلام) ) به کام مرگ روند و نسل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قطع شود».) پس از پایان جنگ و ماجرای حکمیت، امام حسین (علیه‌السّلام) یکی از شاهدان این ماجرا از سوی پدر جهت نظارت بر روند صحیح مذاکرات بود.
[۳۳] منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۵۰۷، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مؤسسه العربیه الحدیثه، چاپ دوم، ۱۳۸۲، افست قم، کتابخامه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
[۳۴] دینوری، ابن قتیبه، احمد بن داوود، الامامه و السیاسه، ص۱۹۵، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۰.


۱.۴ - حضور در جنگ نهروان

شرکت در جنگ نهروان نیز از دیگر مواردی است که مورخان آن را به عنوان حضور امام حسین (علیه‌السّلام) در وقایع و رخدادهای ایام خلافت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) را به ثبت رسانده‌اند.
[۳۵] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۳، ص۹۳۹، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۹۹۲.    
[۳۶] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۲، ص۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵.    
امام حسین (علیه‌السّلام) به همراه برادرش امام حسن (علیه‌السّلام) و محمد بن حنفیه و نیز عبدالله بن عباس در این جنگ شرکت جست.
[۳۷] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۳، ص۹۳۹، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۹۹۲.    

حضور در جنگی که بواسطه شهادت پدر ناتمام ماند نیز از دیگر مواردی است که یاد امام حسین (علیه‌السّلام) در ایام خلافت علی (علیه‌السّلام) را به خود یدک می‌کشد.
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) جهت برگشت به صفین و نبردی دوباره با معاویه در تدارک تجهیز سپاهی بزرگ بود. ایشان به واسطه لیاقت ذاتی و روح سلحشوریی که در امام حسین (علیه‌السّلام) سراغ داشت ایشان را به فرماندهی ده هزار نفر از جنگجویان عراق منسوب کردند نوف بکالی می‌گوید: «امام علی (علیه‌السّلام) برای امام حسین (علیه‌السّلام) ده هزار و برای قیس ده هزار و برای ابوایوب انصاری ده هزار و برای دیگران به تعداد دیگر لشکر قرارداد و آنها را فرمانده کرد؛ اما هنوز هفته‌ای نگذشته بود که ابن ملجم ملعون بر حضرت (علیه‌السّلام) ضربت زد و سپاه با دریافت خبر به کوفه برگشتند.»
[۳۸] امام علی علیه‌السلام، نهج البلاغه، ص۱۷۸.    
[۳۹] ابن شهر آشوب، محمد بن علی، المناقب، ج۲، ص۳۷۴.    
[۴۰] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۰، ص۱۰۰، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    


حسین بن علی؛ امام حسین علیه‌السلام؛ امام حسین در دوره امام حسن.

۱. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۳، ص۹۳۹، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۹۹۲.    
۲. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۲، ص۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵.    
۳. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، ص۳۰۷-۳۰۸، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.    
۴. ↑ دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، ج۲، ص۲۶۱.    
۵. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، ص۴۲۵.    
۶. ↑ بغدادی، ابن حبیب، المحبر، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده، بی تا، ص۲۹۳.    
۷. ↑ ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۳، ص۹۳۹، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۹۹۲.    
۸. ↑ البغدادی، ابن حبیب، المحبر، ص۲۹۲، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده، بی تا.    
۹. ↑ دینوری، ابن قتیبه، احمد بن داوود، الامامه و السیاسه، ج۱، ص۹۵، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۰.    
۱۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، ج۴، ص۵۱۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۱. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۴۱، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۹۷۴.    
۱۲. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۱۱۱، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
۱۳. ↑ شیخ مفید، محمد بن محمد، الجمل، ص۳۴۸، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳.
۱۴. ↑ خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفه بن خیاط، ص۱۱۱، تحقیق فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۹۹۵.
۱۵. ↑ ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۱۸۷، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵.    
۱۶. ↑ الذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۳، ص۴۸۵، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۹۹۳.    
۱۷. ↑ منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۵۳۰، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مؤسسه العربیه الحدیثه، چاپ دوم، ۱۳۸۲، افست قم، کتابخامه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
۱۸. ↑ منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۲۴۹، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مؤسسه العربیه الحدیثه، چاپ دوم، ۱۳۸۲، افست قم، کتابخامه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
۱۹. ↑ منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۱۴۱، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مؤسسه العربیه الحدیثه، چاپ دوم، ۱۳۸۲، افست قم، کتابخامه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
۲۰. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۹۹، بیروت، دارصادر-داربیروت، ۱۹۶۵.
۲۱. ↑ دینوری، ابن قتیبه، احمد بن داوود، الامامه و السیاسه، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۰، ص۱۸۲.
۲۲. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۳، ص۲۴، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۲۳. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۸۶، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
۲۴. ↑ منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۱۱۴- ۱۱۵، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مؤسسه العربیه الحدیثه، چاپ دوم، ۱۳۸۲، افست قم، کتابخامه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
۲۵. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۸۶، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
۲۶. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۸۶، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
۲۷. ↑ تمیمی مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۹۳، مصر، دارالمعارف، ۱۳۸۵ق.    
۲۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، ج۵، ص۶۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۲۹. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارت الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۵۵۶.
۳۰. ↑ منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۵۳۰، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مؤسسه العربیه الحدیثه، چاپ دوم، ۱۳۸۲، افست قم، کتابخامه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
۳۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، ج۵، ص۶۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۳۲. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارت الامم، ج۱، ص۵۵۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
۳۳. ↑ منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۵۰۷، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، مؤسسه العربیه الحدیثه، چاپ دوم، ۱۳۸۲، افست قم، کتابخامه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
۳۴. ↑ دینوری، ابن قتیبه، احمد بن داوود، الامامه و السیاسه، ص۱۹۵، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۰.
۳۵. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۳، ص۹۳۹، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۹۹۲.    
۳۶. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۲، ص۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵.    
۳۷. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۳، ص۹۳۹، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۹۹۲.    
۳۸. ↑ امام علی علیه‌السلام، نهج البلاغه، ص۱۷۸.    
۳۹. ↑ ابن شهر آشوب، محمد بن علی، المناقب، ج۲، ص۳۷۴.    
۴۰. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۰، ص۱۰۰، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «امام حسین(ع) در دوران حکومت امیرالمؤمنین علی(ع)» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۲/۰۸.    



جعبه ابزار